యునెస్కో ఇటీవల ఆరు భారతీయ సైట్స్ను తన టెంటేటివ్ వరల్డ్ హెరిటేజ్ జాబితాకు జోడించింది. వీటిలో తెలంగాణకు చెందిన ముదుమల్ మెగాలిథిక్ మెన్హిర్స్తో పాటుగా బుందేలా ప్యాలెస్ – కోటలు కూడా ఉన్నాయి. 2025 ఫిబ్రవరి 11న బుందేలా ప్యాలెస్ – కోటలను సాంస్క•తిక విభాగం కింద వరల్డ్ హెరిటేజ్ లిస్ట్లో చేర్చాల్సిందిగా కోరుతూ భారత ప్రతినిధి బృందం కోరింది. ఈ నేపథ్యంలో మధ్యప్రదేశ్, ఉత్తర ప్రదేశ్ లలో (బుందేల్ ఖండ్ ప్రాంతం) విస్తరించి ఉన్న బుందేలా ప్యాలెస్ – కోటల గురించిన వివరాలు…
బుందేలా ప్యాలెస్ – కోటల పరిధిలో గఢ్ కుందార్ కోట, రాజ మహల్, జహంగీర్ మహల్, దతియా ప్యాలెస్, ధుబేలా ప్యాలెస్, ఝాన్సీ కోట ఉన్నాయి.
బుందేలా ప్యాలెస్ -కోటలు భారతదేశంలోని బుందేల్ఖండ్ ప్రాంతంలో ఉన్న ఒక సీరియల్ ప్రాపర్టీని సూచిస్తాయి. ఈ సీరియల్ నామినేషన్ ఆరు ముఖ్యమైన భాగాలను కలిగి ఉంది: గఢ్ కుందార్ కోట, రాజ మహల్, జహంగీర్ మహల్, దతియా రాజభవనం, ఝాన్సీ కోట, ధుబేలా రాజభవనం. ఈ కోటలు, రాజభవనాలు 16 నుండి 19వ శతాబ్దాల వరకు భారత చరిత్రలో గణనీయమైన పాత్ర పోషించిన బుందేలా రాజపుత్రుల సాంస్క•తిక సంప్రదాయాలు, నిర్మాణ శైలులు, రాజకీయ చరిత్రను ప్రతిబింబిస్తాయి. మొఘ లులు, మరాఠాలు, బ్రిటిష్ వారితో పొత్తులు, సంఘర్షణల ద్వారా రాజపుత్రులు ఒక ప్రత్యేక గుర్తింపును కొనసాగించారు. భారతదేశ చారిత్రక కథనంలో ఒక ముఖ్యమైన భాగంగా ఉన్నారు.
బుందేలా కోటలు – రాజభవనాలు బుందేలాలు ఉపయోగించిన వ్యూహాత్మక సైనిక నమూనాలు, కోటల పద్ధతులను ప్రతిబింబిస్తాయి. అంతేకాకుండా, రాజ్పుత్, మొఘల్ కళాత్మకతతో కలిసిన స్వదేశీ సంప్రదా యాల ద్వారా ప్రభావితమైన విలక్షణమైన నిర్మాణ శైలుల ద్వారా ఈ ప్రాంతపు సాంస్కృతిక వైభవానికి వారి సహకారాన్ని కూడా ప్రదర్శిస్తాయి. ఇప్పుడు ఎంపిక చేసిన రాజభవనం-కోటలు బుందేలా రాజభవన నిర్మాణ వినూత్న పరిణామాన్ని రక్షణ – సౌందర్యం సమ్మిళితాన్ని ప్రతిబింబిస్తాయి.

1.గఢ్ కుందార్ కోట
బుందేల రాజపుత్రుల తొలి రాజధాని అయిన గఢ్ కుందార్ ఒక కొండపై ఉంది. దాని రక్షణాత్మక లక్షణాలు, బహుళ వరుసల ప్రాకారాలు, చుట్టుపక్కల సహజ ప్రకృతిని వ్యూహాత్మకంగా ఉపయోగించడం ద్వారా విభిన్నంగా ఉంటుంది. మూడు వైపులా నిటారుగా ఉన్న కొండలతో ఉన్న ఈ కోట స్థానం సహజ రక్షణలను అందించింది. దీని నిర్మాణం కొండ స్థలాకృతితో అనుసంధానించ బడింది. గోడలు, బురుజులు అన్నీ కూడా ఈ భూభాగపు సహజ ఆకృతులను అనుసరిస్తాయి. కోట రక్షణను మెరుగుపరచడానికి రాళ్లను ఉపయోగిం చారు. కోట లోని రాజభవనం చుట్టూ ఖాళీ స్థలంతో ఉంటుంది. దీని రూపం బుందేలా రాజ్పుత్లు తమ గఢ్ మహల్స్ కోసం అభివృద్ధి చేసిన విలక్షణమైన పాలటైన్ స్వరూపాన్ని చిత్రీకరించింది, ఇది వాస్తు శాస్త్రంలోని ‘పరమసాయిక మండల’ నుండి తీసుకోబడింది. గఢ్ కుందార్ సైనిక వినియోగాన్ని సూచించి నప్పటికీ, దాని ప్రాంగణాలు, రాజభవనాలు, జల వనరుల గొప్ప అంతర్గత లేఅవుట్ అందమైన ఆనంద దాయక రాజభవనాల కోసం తొలినాళ్ల నాటి బుందేల రాజ్ పుత్ ల దృష్టిని వివరిస్తుంది. ఈ స్థలం మధ్యప్రదేశ్ ప్రభుత్వ పురావస్తు, ఆర్కైవ్స్, మ్యూజియంల డైరెక్టరేట్ పరిధిలో ఉంది.

2.రాజ మహల్
బుందేల పాలకుడు మధుకర్ షా పాలనలో ఓర్చాలోని రాజ మహల్ నిర్మితమైంది. ఇది బుందేల రాజభవన రూపకల్పనలో అంతర్లీనంగా ఉన్న ప్రణాళిక, నిర్మాణ అంశాల ప్రత్యేక మిశ్రమాన్ని ప్రదర్శిస్తుంది. మధ్యస్థ, ఆకాశానికి తెరిచిన ప్రాంగణం చుట్టూ నిర్మించబడిన ఈ రాజభవనం వాస్తు శాస్త్రపరంగా పరమసాయిక మండల ఆధారంగా ఒక సుష్ట లేఅవుట్ను కలిగి ఉంది. నిర్మాణానికి లోతు, లయను జోడించే సన్నని స్తంభాలపై ప్రొజెక్టింగ్ గోడలు, ప్రత్యామ్నాయ మంటపాలు, ఛత్రిలు (గోపురం మంటపాలు) వంటి సంక్లిష్టమైన బాహ్య నిర్మాణం ఈ భవనం విశిష్టతలుగా ఉన్నాయి. ఈ రాజభవనం రాజపుత్ర, మొఘల్ శైలుల కలయికను ప్రతిబింబిస్తుంది, ఓగీ తోరణాలు, గోపురాలు, వాల్టెడ్ పాసేజ్వేలు వంటి అంశాలను మిళితం చేస్తుంది, అదే సమయంలో ఛత్రిలు, క్లిష్టమైన శిల్పాలు వంటి సంప్రదాయ రాజపుత్ర లక్షణాలను నిలబెట్టుకుంటుంది. ఈ రాజభవనం మతపరమైన, ఆస్థాన, ప్రకృతి ఇతివృత్తాలను వర్ణించే పలు కుడ్యచిత్రాలను అలంకరణగా కలిగి ఉంది. బుందేలా రాజుపుత్రుల కళాత్మక సంప్రదాయాలను ప్రదర్శిస్తుంది. రాజ మహల్ ఆలోచనాత్మక ప్రణాళిక, నిర్మాణ వినూత్నతలు బుందేల రాజవంశ సౌందర్య వైభవాన్ని ఆచరణాత్మక కార్యాచరణతో మిళితం చేసే అధునాతన విధానాన్ని ప్రతిబింబిస్తాయి. ఈ స్థలం మధ్యప్రదేశ్ ప్రభుత్వ పురావస్తు, ఆర్కైవ్స్ మరియు మ్యూజియంల డైరెక్టరేట్ పరిధిలో ఉంది.

3.జహంగీర్ మహల్
ఓర్చా కోటలో ఉన్న జహంగీర్ మహల్, మధుకర్ షా పాలన చివరికాలంలో ప్రారంభించబడింది. వీర్ సింహ్ దేవ్ హయాంలో ప్రధాన నిర్మాణం జరిగింది. ఇది మొఘల్ నిర్మాణ చక్కదనాన్ని పటిష్ఠమైన రాజ్పుత్ కోట పద్ధతులతో ప్రతిబింబిస్తుంది. దీని వంపు ముఖభాగాలు, ఛత్రిల విస్తృత నిర్మాణం, బహుళ అంతస్తుల రూపకల్పన ద్వారా ఇది చాటిచెప్పబడింది. ఈ ప్యాలెస్ ఒక చతురస్రాకారపు సుష్ట ప్రణాళికలో సెట్ చేయబడింది. దిగువ అంతస్తు మరింత విస్తృతమైన పైఅంతస్తులకు బలమైన దృశ్యమానతను అందిస్తుంది. ఈ ప్యాలెస్ బుందేలా పాలటైన్ ప్లానింగ్కు విలక్షణమైన పెద్ద ప్రాంగణం చుట్టూ ఉంది. జహంగీర్ మహల్ బుందేలా వాస్తుశిల్పంలో ఆవిష్కరణల వృద్ధిని పరిచయం చేస్తున్నట్లుగా చూడవచ్చు. రాజపుత్రుల ఎత్తైన రాజభవన నిర్మాణాలలో ఇది కూడా ఒకటి. ప్యాలెస్ లోపల ఉన్న కుడ్యచిత్రాలు బుందేలా వాస్తుశిల్పం అభివృద్ధి చెందుతున్న తీరుతెన్నులను ప్రతిబింబిస్తాయి. మొఘల్ ఆస్థాన ప్రభావాన్ని బుందేలా పాలకుల సంప్రదాయ సౌందర్యంతో మిళితం చేస్తాయి. ఈ ప్రదేశం మధ్యప్రదేశ్ ప్రభుత్వ పురావస్తు శాస్త్రం, ఆర్కైవ్స్, మ్యూజియంల డైరెక్టరేట్ పరిధిలో ఉంది.

4. దతియా ప్యాలెస్
వీర్ సింహ్ దేవ్ ప్యాలెస్ అని పిలువబడే ఈ ఐదు అంతస్తుల నిర్మాణం బుందేలా వాస్తుశిల్పానికి అత్యుత్తమ ఉదాహరణలలో ఒకటి. 1620లో వీర్ సింహ్ దేవ్ నిర్మించిన ఈ ప్యాలెస్ బుందేలా పాలకుల కచ్చితమైన ప్రణాళిక, నిర్మాణ వైభవాన్ని వివరిస్తుంది. ఒక్క దూలం కూడా లేకుండా నిర్మాణాన్ని పైకి తీసుకెళ్లిన తీరు దాని సుష్ట నిర్మాణం ఆ కాలపు అధునాతన ఇంజనీరింగ్ పద్ధతులను ప్రదర్శిస్తుంది. ఈ ప్యాలెస్ బుందేలా పాలటైన్ ప్లానింగ్ విలక్షణమైన పనితనం, సౌందర్య చక్కదనం రెండింటినీ నొక్కిచెప్పేలా ఉంటుంది. అనుసంధానమై ఉండే హాల్స్, పెవిలియన్లు, గదులతో కేంద్ర ప్రాంగణం చుట్టూ రూపొందించ బడింది. ఛత్రిలు, తోరణాలు, బాల్కనీల కలయిక కూడా బుందేలా వాస్తుశిల్పం కళాత్మక కలయిక లక్షణాన్ని ప్రతిబింబిస్తుంది. దతియా ప్యాలెస్ బుందేలా పాలకుల వ్యూహాత్మక ప్రణాళిక, నిర్మాణ వినూత్నత, సౌందర్య ప్రాధాన్యతలను ప్రతిబింబించే ఒక ముఖ్యమైన సాంస్కృతిక మైలురాయిగా మిగిలిపోయింది. ఈ ప్రదేశం ఆర్కియలాజికల్ సర్వే ఆఫ్ ఇండియా అధికార పరిధిలో ఉంది.

5. ఝాన్సీ కోట
17వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో బుందేల రాజవంశానికి చెందిన రాజా వీర్ సింహ్ దేవ్ నిర్మించిన ఝాన్సీ కోట, బుందేల నిర్మాణ, వ్యూహాత్మక ప్రణాళికకు ముఖ్యమైన ప్రాతినిధ్యంగా ఉంటుంది. ఒక కొండపై ఉన్న ఈ కోట రక్షణను ప్రధానంగా దృష్టిలో ఉంచుకొని రూపొందించారు. బుందేల పాలకులు తమ భూభాగాలపై భద్రత, నియంత్రణ కోసం కలిగి ఉన్న అవసరాన్ని ఇది ప్రతిబింబిస్తుంది. దీని దృఢమైన, ఎత్తైన రాతి గోడలు, పటిష్ఠంగా ఉండే బురుజులు, వ్యూహాత్మకంగా ఏర్పాటు చేసిన వాచ్టవర్లు సైనిక బలానికి ప్రాధాన్యతను ప్రతిబింబిస్తాయి. అదే సమయంలో చుట్టుపక్కల ప్రకృతి రమణీయత కూడా ఆకట్టుకునేలా ఉంటుంది. కోట అంతర్గత లేఅవుట్లో నివాస రాజభవనాలు, దేవాలయాలు, జలాశయాలు ఉన్నాయి. ఉపయోగం – సౌందర్య ఆకర్షణల మధ్య సమతుల్యతను ఇవి ప్రదర్శిస్తాయి. ప్రధానంగా సైనిక కోట అయినప్పటికీ, ఛత్రిలు, తోరణాలు, అలంకార శిల్పాల ఉనికి కోటను బుందేల రాజభవన సంప్రదాయాలకు మిళితం చేస్తుంది. ఈ విధంగా ఝాన్సీ కోట బుందేల నిర్మాణ తీరుతెన్నులకు నిదర్శనంగా నిలుస్తుంది. ఇక్కడ ఆచరణాత్మకత- రక్షణ అవసరాలు రాజ్పుత్-మొఘల్ ప్రభావాల గొప్పతనం, చక్కదనంతో సామరస్య పూర్వకంగా మిళితం చేయబడ్డాయి. ఈ ప్రదేశం ఆర్కియలాజికల్ సర్వే ఆఫ్ ఇండియా అధికార పరిధిలో ఉంది.

6. ధుబేలా ప్యాలెస్
17వ శతాబ్దంలో మహారాజా ఛత్రసాల్ నిర్మించిన ధుబేలా ప్యాలెస్, బుందేలా ప్యాలెస్ వాస్తుశిల్పంలో కొనసాగింపునకు ఒక ప్రముఖ నిదర్శనంగా నిలుస్తుంది. ఇది సంప్రదాయ రాజ్పుత్ అంశాలను మొఘల్ ప్రభావాలతో మిళితం చేస్తుంది. ధుబేలా సరస్సు సమీపంలో వ్యూహాత్మక స్థలంలో ఉన్న ఈ ప్యాలెస్, బుందేలా ప్రణాళిక ముఖ్య లక్షణమైన నిర్మాణ రూపకల్పనతో సహజ పరిసరాల ఆలోచనాత్మక ఏకీ కరణను ప్రదర్శిస్తుంది. ప్యాలెస్ లేఅవుట్ మధ్య ప్రాంగణం చుట్టూ తిరుగుతుంది. చుట్టూ స్తంభాల హాళ్లు, పెవిలియన్లు, నివాస గదులు ఉన్నాయి. ఇది సాధారణ బుందేలా పాలటైన్ మార్ఫాలజీని ప్రతిబింబిస్తుంది. ఛత్రిలు, అలంకార గోపురాలు, వంపు కిటికీలు ప్యాలెస్ కు సౌందర్య ఆకర్షణను జోడిస్తాయి. ఆ కాలం కళాత్మక అధునాతనత, ఉపయోగిత అంశాలను ప్రదర్శిస్తాయి. ఈ ప్రదేశం మధ్యప్రదేశ్ ప్రభుత్వ పురావస్తు, ఆర్కైవ్లు, మ్యూజియంల డైరెక్టరేట్ పరిధిలో ఉంది.
బుందేలాల రాజభవనం-కోటలు మధ్యయుగ భారతదేశంలో సాంస్కృతిక, కళాత్మక ప్రభావాల మార్పిడిని స్పష్టంగా వివరించే భారతీయ రాజభవన నిర్మాణ శైలికి అత్యుత్తమ నిదర్శనాలు. గఢ్ కుందార్ కోట ప్రాతినిధ్యం వహించిన ప్రారంభ దశ నుండి జహంగీర్ మహల్, దతియా ప్యాలెస్లో కనిపించే మరింత విస్తృతమైన, రిఫైన్డ్ నిర్మాణాల వరకు బుందేలా రాజభవన నిర్మాణ శైలి పరిణామాన్ని సమిష్టిగా వర్ణిస్తాయి. ఈ పురోగతి కొత్త పద్ధతులు, వినూత్న డిజైన్లను మిళితం చేసుకొని కాలక్రమేణా ప్రాంతీయ రాజభవన నిర్మాణ శైలులు ఎలా అభివ•ద్ధి చెందాయో తెలియజేస్తుంది.
ఈ రాజభవనాలు ప్రత్యేకమైన బుందేలా రాజభవన నిర్మాణ శైలి అభివృద్ధికి సంబంధించి అత్యున్నత స్థాయి సృజనాత్మకత, హస్తకళా నైపుణ్యం, ప్రయోగాలను ప్రదర్శిస్తాయి. గఢ్ కుందార్, ఝాన్సీ కోటలలో బురుజులు, ద్వారాల వ్యూహాత్మక స్థానం మరియు దాతియా ప్యాలెస్లోని విస్తృతమైన నీటి వ్యవస్థలు వంటి కోటల నిర్మాణ లేఅవుట్, రక్షణాత్మక యంత్రాంగాలు, ప్రాంతీయ స్థలాకృతికి అనుగుణంగా అధునాతన కోట నిర్మాణ వ్యూహాలను వివరిస్తాయి. ఈ పటిష్ఠ రాజభవనాలు రక్షణ, నివాస అవసరాలను తీర్చడంలో ఉన్నత స్థాయి చాతుర్యాన్ని మరింత ప్రతిబింబిస్తాయి. కోటలలోని రాజభవన నిర్మాణాలు చదరపు ప్రాంగణం చుట్టూ ఉన్న రాజభవనాలతో సుష్ట ప్రణాళిక ప్రాథమిక మండల రూపాన్ని అనుసరిస్తాయి. ఇది స్పష్టమైన రాజభవన వర్గీకరణను ఏర్పాటు చేస్తుంది.

ఈ సీరియల్ ప్రాపర్టీ శతాబ్దాలుగా రాజపుత్ర, మొఘల్ నిర్మాణ శైలుల ముఖ్యమైన పరస్పర మార్పిడిని ప్రదర్శిస్తుంది. తద్వారా ఇది ఒక ప్రత్యేకమైన బుందేలా దృశ్య వ్యక్తీకరణను సృష్టించింది. బుందేలా రాజులు ప్రొవిన్షియల్ నెట్వర్క్, ఇంపీరియల్ నెట్వర్క్ రెండింటి నుండి అంశాలను సమీకరించి రెండు వేర్వేరు శైలులను మిళితం చేసి ఒక ప్రత్యేకమైన కొత్త రూపాన్ని సృష్టించారు.
రాజా మహల్, జహంగీర్ మహల్, దతియా ప్యాలెస్లలో కనిపించే కళాత్మక మార్పిడులు, కుడ్యచిత్రాలు వంటి ఉపరితల అలంకరణలను ప్రముఖంగా చాటిచెబుతాయి. ఇవి బుందేలా బంధుత్వాన్ని ప్రతిబింబిస్తాయి. వాటిని విస్తృత ఇంపీరియల్ నెట్వర్క్తో సమలేఖనం చేస్తాయి. చినిఖానా మోటిఫ్ల వంటి అంశాలను బోల్డ్ రంగుల్లో ప్రదర్శించిన సంక్లిష్ట దృశ్యాలతో కలిపి, స్థానిక అంశాల ద్వారా మొఘల్ మూలాంశాలను నిర్మాణపరంగా పునర్ వ్యాఖ్యానించారు. కుడ్యచిత్రాలలో రాగమల్, రాస్లీలా వంటి సింబాలిక్ ఇతివృత్తాలు, అలాగే మొఘల్ అటెలియర్ నుండి ప్రేరణ పొందిన దృశ్యాలు కూడా ఉన్నాయి. ఈ పరస్పర మార్పిడి ఆ కాలం నాటి సౌందర్య వైవిధ్యాన్ని చాటి చెబుతుంది. కళాత్మక వ్యక్తీకరణ అత్యుత్తమ కేంద్రాలుగా బుందేలా రాజభవనాల పాత్రను నొక్కి చెబుతుంది.
బుందేలాల రాజభవనాలు-కోటలు ముఖ్యమైన సాంస్కృతిక పరస్పర మార్పిడికి ఉదాహరణగా నిలుస్తాయి. నిర్మాణ శైలులు, కళాత్మక సంప్రదాయాల సంక్లిష్ట సంశ్లేషణను ప్రతిబింబిస్తాయి. అవి స్థానిక బుందేలా రాజపుత్ర సంప్రదాయాలు, మొఘల్ పరస్పర చర్యల మిశ్రమాన్ని వెల్లడిస్తాయి. మధ్యయుగ భారతదేశంలో సాంస్కృతిక మార్పిడి డైనమిక్ స్వభావాన్ని వివరిస్తాయి.
బుందేలాల రాజభవన కోటలు భారతదేశంలోని రాజభవన నిర్మాణ శైలికి అత్యుత్తమ నిదర్శనాలు. ఇవి సృజనాత్మకత, హస్తకళానైపుణ్యం, ప్రాంతీయ స్థలాకృతికి అనుగుణంగా అధునాతన కోట నిర్మాణ వ్యూహాలను మిళితం చేస్తాయి. రక్షణ ప్రణాళిక లోతైన ఏకీకరణను సహజ ప్రక•తి అంశాలతో మిళితం చేస్తాయి. మధ్యయుగ భారతదేశంలోని పటిష్ఠ రాజభవనాల బుందేలా వర్గీకరణ పరిణామాన్ని వివరిస్తాయి. బుందేలాల రాజభవన కోటలు మధ్యయుగ భారతీయ రాజభవన నిర్మాణ శైలికి ఆదర్శప్రాయమైన ప్రాతినిధ్యాలుగా అత్యుత్తమ సార్వత్రిక విలువను కలిగి ఉన్నాయి.
ఆర్కిలాజికల్ సర్వే ఆఫ్ ఇండియా,
వరల్డ్ హెరిటేజ్ సెక్షన్ (WHS)
ఎన్. వంశీమోహన్
ఎ : 98489 02520