చౌసత్‍ యోగిని ఆలయాలు

దేశంలోని పురాతన ఆలయాల్లో యోగిని ఆలయాలకు ఓ ప్రత్యేకత ఉంది. అందుకే భారత్‍ వివిధ రాష్ట్రాల్లో నెలకొని ఉన్న యోగిని ఆలయాలను సీరియల్‍గా పరిగణిస్తూ వాటిని యునెస్కో వరల్డ్ హెరిటేజ్‍ సెంటర్‍కు సంబంధించి 2025 మార్చి 7న భారత తాత్కాలిక జాబితాలో చేర్చింది. ఈ ఆలయాలతో పాటు మొత్తం ఆరు కట్టడాలు ఈ జాబితాలో ఉన్నాయి. ఈ నేపథ్యంలో దేశంలో ఉన్న ప్రముఖ యోగిని ఆలయాలపై కథనం…
చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాలలో యోగినిల 64 శిల్పాలు ఆ యోగినుల వ్యక్తిగత గదులలో ఉంటాయి లేదా మందిరంలో వృత్తాకారంగా అమర్చబడిన క్లిష్టమైన రాతి శిల్పాలతో ఉంటాయి. ఈ దేవాలయాలు ఎక్కువగా కొండలపై ఉన్నాయి. యోగిని అనేది యోగ సాధన చేసే స్త్రీని సూచిస్తుంది. చౌసత్‍ అనేది 64 సంఖ్యకు హిందీ పదం. యోగినిల సంఖ్య 64. అందుకే చౌసత్‍ యోగిని అని పిలుస్తారు. వారంతా అడవుల్లోని ఆత్మలు, మాతృ దేవతల సమూహం. తాంత్రిక శక్తులకి భయపడేవారిచే, వాటి కోసం సాధన చేసే వారిచే చౌసత్‍ యోగినిలు పూజలందు కుంటారు. ఈ యోగినులు ఆకర్షణీయమైన రూపంతో, బెదిరింపు లక్షణాల స్వరూపంతో ఉంటారు. అలాగే ఈ సమూహంలోని దేవతలు ఎంతో మంది తమను తాము యోగినిలుగా భావించుకుంటారు.

దేశంలో 9-12వ శతాబ్దాల మధ్య యోగినిలను ఆరాధించే తెగ చాలా శక్తివంతమైందిగా ఉండింది. మధ్య భారత దేశం లోని పాత గోండ్వానా అడవులలోని తెగల ప్రజలు చౌసత్‍ యోగినిల అసలు భక్తులు. కాలక్రమంలో సంప్రదాయ హిందూ దేవతలు చౌసత్‍ యోగినులలో కలిసిపోయారు.
ఈ ఆరాధన స్త్రీత్వాన్ని, స్త్రీ శక్తిని వేడుక చేసుకునేదిగా ఉంటుంది. ఈ ఆలయాలు సాధారణంగా వృత్తాకారంగా, ఎత్తైన నేలపై (లేదా పీఠంపై), ఆకాశానికి తెరిచి ఉన్నట్లుగా ఉంటాయి. 64 స్త్రీ రూపాల విగ్రహాలు ఆలయం చుట్టు ఉన్న గదులలో ఉంటాయి. నృత్యకారులు బహుశా మధ్య ప్రాంగణంలో నృత్యం ప్రదర్శించేవారు. భారతదేశంలో ఇటువంటి ఆలయాలు దాదాపు 13 ఉన్నాయి. వాటిలో 8 మధ్యప్రదేశ్‍లో ఉన్నాయి. వీటిలో మధ్యప్రదేశ్‍లోని ఖజురహో, భేదా ఘాట్‍, మితావలి, దుద్హాయ్‍, బాడో, హింగ్లాజ్‍గఢ్‍, శాదోల్‍, నరేసర్‍లోని చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాలు ఒడిశాలోని హిరాపుర్‍, రాణిపుర్‍ ఆలయాలు, ఉత్తరప్రదేశ్‍లోని లఖేరి, రిఖియాన్‍, తమిళనాడులోని కాంచీపురం ఆలయాలు ఉన్నాయి. ఈ డాక్యుమెంట్‍ సీరియల్‍ నామినేషన్‍ కోసం ఉంచబడిన పదమూడు దేవాలయాల వివరాలను అందిస్తుంది.

ఖజురహోలోని చౌసత్‍ యోగిని ఆలయం యోగినిలకు అంకితం చేయబడిన ఒక పురాతన ఆలయం. 9వ శతాబ్దం చివరలో చందేలా రాజవంశం ఆధ్వర్యంలో నిర్మించబడిన ఈ ఆలయం ఈ ప్రాంత నిర్మాణ, సాంస్కృతిక వారసత్వానికి ఉదాహరణగా నిలుస్తుంది. ఇది ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశ సమిష్టిలో భాగం. ఈ ఆలయం శివ-సాగర్‍ సరస్సు నైరుతి దిశలో రాతి గుండ్లపై ఉంది. ఈశాన్య దిశ ముఖంగా ఉంది. ఈ ఆలయం చాలా ప్రత్యేకమైనది. భారత దేశంలో కనిపించే చాలా యోగిని దేవాలయాలు వ•త్తాకారంలో ఉంటాయి. ఇది మాత్రం దీర్ఘచతుర స్రాకారంలో ఉంటుంది.

మధ్యప్రదేశ్‍లోని మితావలిలోని చౌసత్‍ యోగిని ఆలయం 11వ శతాబ్దంలో గుర్జార-ప్రతిహార రాజ వంశం ఆధ్వర్యంలో నిర్మితమైంది. ఇది ఒక కొండపై ఉంది. ఈ ఆలయం వృత్తాకార లేఅవుట్‍ను కలిగి ఉంది. ప్రధాన దేవతకు అంకితం చేయబడిన కేంద్ర మందిరం, దాని చుట్టూ వృత్తాకార నమూనాలో 64 అనుబంధ మందిరాలు ఉన్నాయి. ప్రతి అనుబంధ మందిరంలో స్త్రీ దైవత్వం వివిధ వ్యక్తీకరణలను సూచించే ఒక్కో దేవత శిల్పం ఉంది. ప్రధాన గది మొదట దేవికి అంకితం చేయబడింది. కానీ ప్రస్తుతం అన్ని గదులలో శివుని శిల్పాలున్నాయి.

చారిత్రక నగరమైన జబల్పుర్‍ లో ఉన్న చౌసత్‍ యోగిని ఆలయం 10వ శతాబ్దానికి చెందినది. ఈ వృత్తాకార రాతి ఆలయం కలాచురి రాజవంశం కాలంలో అపార చారిత్రక, మత, కళాత్మక ప్రాముఖ్యతను కలిగి ఉంది. యోగ అభ్యా సాలతో ముడిపడి ఉన్న 64 యోగిని, స్త్రీ దేవతల ఆరాధనకు ఈ ఆలయం నిలయంగా మారింది. ఈ ఆలయం ఒక కొండపై ఉంది. చుట్టుపక్కల ప్రకృతి దృశ్యం రమణీయంగా ఉంటుంది. ఈ ఆలయం వృత్తాకారంగా ఉంటుంది. దాని చుట్టూ కేంద్రీకృత నమూనాలో అమర్చబడిన 81 అనుబంధ మందిరాలు ఉన్నాయి. మిగిలిన శిల్పాలు గణేష్‍, భైరవ, హనుమంతుడితో సహా బ్రాహ్మణీక దేవతలవి. చౌసత్‍ యోగిని ఆలయంలో ప్రాంగణం, స్తంభాల మందిరాలు, మెట్ల చెరువు వంటి ఇతర అనుబంధ నిర్మాణాలు ఉన్నాయి.

దుదహికి దక్షిణంగా కేవలం ముప్పై మైళ్ల దూరంలో ఉన్న బడో పట్టణం ఉంది. ఈ నగరంలోనే గదర్మల్‍ ఆలయం ఉంది. ఇది నలభై రెండు యోగినిల మరొక ఆలయంగా కనిపిస్తుంది.ఈ ఆలయం దీర్ఘచతురస్రాకారంలో ఉంటుంది. కొన్ని జైన ఆలయాలకు ఆనుకుని ఉన్న పొడవైన, భారీ శిఖరంతో కూడి ఉంటుంది. నలభై రెండు యోగినిల శిల్పాలు ఉన్న ఈ రెండు మందిరాలు 950-1100 మధ్య కాలానికి చెందినవి కావచ్చు.

రాజస్థాన్‍, మధ్యప్రదేశ్‍ సరిహద్దులోని హింగ్లాజ్‍గఢ్‍ ప్రదేశంలో గాంధీ సాగర్‍ ఆనకట్ట నిర్మాణం కోసం ఆ ప్రాంతాన్ని ఖాళీ చేయిస్తున్నప్పుడు భారీ సంఖ్యలో శిల్ప అవశేషాలు లభించాయి. ఈ ఆలయం వృత్తాకార రూపకల్పనలో ఉంది. ఐదు వందలకు పైగా శిల్పాలలో, అనేక శకలాలు కలిగిన యోగిని శిల్పాలు, మహిషాసుర మర్దిని శిల్పం గుర్తించబడ్డాయి.

పురాతన శాసనాలలో సహస-దోల్లకా అని పిలువబడే మధ్యప్రదేశ్‍లోని శాదోల్‍ జిల్లా, రెండు సమూహాలుగా విభజించ బడిన యోగిని శిల్పాల పెద్ద కలెక్షన్‍ ను అందించింది. వీటిలో ఒకటి కూర్చున్న యోగినిల శ్రేణి, మరొకటి నిలబడి ఉన్న శిల్పాల శ్రేణి. ఈ రెండు సమూహాలు కూడా శైలీకృతంగా, పాలియో గ్రాఫికల్‍గా కలిసి ఉన్న లేబుల్స్ ను అందించాయి. దురదృష్టవశాత్తు రెండు ఆలయాల కచ్చితమైన స్థానాన్ని గుర్తించడం సాధ్యం కాదు. ఈ శాదోల్‍ యోగినిల శిల్పాలు నేడు మూడు వేర్వేరు ప్రదేశాలలో చెల్లాచెదురుగా ఉన్నాయి.

గ్వాలియర్‍ మ్యూజియంలో ఎక్కువగా ఉంచబడిన యోగినిల ఇరవై శిల్పాలు ఈ శతాబ్దం ప్రారంభంలో నరేసర్‍ ప్రదేశం నుండి సేకరించ బడ్డాయి. గ్వాలియర్‍ నుండి దాదాపు పదిహేను మైళ్ల దూరంలో, ఒక ఒంటరి సుందర లోయలో, ఒక జలపాతంలా ప్రవహించే ప్రవాహం ఉన్న నరేసర్‍ ఈ నిర్మాణ కార్యకలాపాలకు కేంద్రంగా కనిపిస్తుంది. నేడు ఈ ప్రదేశంలో ఇరవైకి పైగా చిన్న శైవ దేవాలయాల సమూహం ఉంది. మొదట్లో మరిన్ని పుణ్యక్షేత్రాలు ఉన్నట్లు అనిపిస్తుంది. దురదృష్టవశాత్తు ఇక్కడ యోగిని ఆలయం యొక్క పునాదులు ఏవీ లేవు, కానీ దాని స్థానానికి ఒక అవకాశం ఉన్న ప్రదేశంగా కొండ పైభాగంలో ఒక చిన్న కృత్రిమ చెరువు కనబడుతోంది. నరేసర్‍ యోగిని శిల్పాలు 12వ శతాబ్దం చివరి దశాబ్దాల నాటివి.

ఉత్తర ప్రదేశ్‍లోని బండా జిల్లాలోని ఒక ఒంటరి కొండ పైన, లోఖారి గ్రామం సమీపంలో, యోగిని ఆలయ గోడలను ఏర్పరచిన పెద్ద మొత్తంలోని రాతి దిమ్మెలతో పాటు ఇరవై యోగిని శిల్పాలు ఉన్నాయి. ఈ ఆలయం వర్తమాన శకం పదవ శతాబ్దం మొదటి భాగంలో నిర్మించబడిందని చెబుతారు. ఒకప్పుడు యోగిని ఆలయాన్ని కలిగి ఉన్న రాతి దిబ్బకు ఆనుకుని ఉన్న కొండవాలులో చెక్కబడిన శకలాలు ఉన్నాయి. బహుశా 10వ శతాబ్దానికి చెందిన ఆ శిల్పాలు సమీపంలో ఉన్న మరొక మందిరానికి చెందినవి కావచ్చు. యోగిని ఆలయం బహుశా అదే కాలానికి చెందిన దిగా కనిపిస్తుంది. 1980లలో లోఖారి నుండి మేక తల గల యోగిని శిల్పం మాయమైపోయింది. చివరకు లండన్‍లో అది కనుగొనబడింది, తరువాత దీనిని 2022లో భారతదేశానికి తిరిగి ఇచ్చారు.

మధ్య భారతదేశంలోని లలిత్‍పూర్‍ పట్టణం నుండి దాదాపు ఇరవై మైళ్ల దూరంలో దుదాహి అనే చిన్న గ్రామం ఉంది. దాని అవతల ఒకప్పుడు ఆ పేరుతో సంపన్నమైన పాత పట్టణం విస్తృతమైన శిథిలాలు చూడవచ్చు. ఇది చందేలా పాలకుల పాలనలో ఒక అభివృద్ధి చెందుతున్న కేంద్రంగా ఉండేది. అందుకే, రాజులు ఖజురాహోలో చేసినట్లుగా, ఒక కృత్రిమ చెరువు ఒడ్డున అనేక దేవాలయాలను నిర్మించడం అనేది చాలా ముఖ్యమైనది. దీనిని స్థానికంగా అఖాడ అని పిలుస్తారు.

ఉత్తరప్రదేశ్‍లోని బండా జిల్లాలోని ఖజురాహో నుండి దాదాపు నూట యాభై మైళ్ల దూరంలో, జుమ్నా నది దక్షిణ ఒడ్డున నిర్జనమైన రిఖియాన్‍ లోయ ఉంది. అక్కడ చల్లటి మంచినీటిని అందించే ఒక నీటి బుగ్గ ఉంది. ఒక రాతి గుహపై ఒక ఒంటరి ఆలయం మాత్రమే ఉంది. రిఖియాన్‍ యోగిని ఆలయం ఇప్పుడు లేదు, కానీ ఖజురాహో లాగా, ఇది దీర్ఘచతురస్రాకారంలో ఉందని ఊహించవచ్చు. చక్కటి పనితనం కలిగిన ఇసుకరాయి యోగిని శిల్పాల కాలనిర్ణయం అంత సులభం కాదు. హాలో లేకపోవడం, సహాయకులు, ఎగిరే జంటలు లేకపోవడం వంటి అంశాలు ఈ యోగిని శిల్పాలకు ఒరిస్సా దేవాలయాలతో గల అనుబంధాన్ని సూచిస్తుంది. ఒక అంచనా ప్రకారం రిఖియాన్‍ యోగిని శిల్పాలు 10వ శతాబ్దం ప్రారంభ కాలానికి చెందినవి.

ఈ చౌసత్‍ యోగిని ఆలయం తమిళనాడులోని కాంచీపురం సమీపంలోని కావేరిపాక్కంలో ఉంది. చోళుల కాలం (వర్తమాన శకం 900 సంవత్సరపు) నాటి అనేక యోగిని శిల్పాలను ఈ ప్రదేశం నుండి స్వాధీనం చేసుకున్నారు. వీటిలో ఒకటి ఇప్పుడు బ్రిటిష్‍ మ్యూజియంలో, మరికొన్ని మద్రాస్‍ మ్యూజియంలో, బ్రూక్లిన్‍ మ్యూజియం, మిన్నియా పాలిస్‍ ఇన్స్టిట్యూట్‍ ఆఫ్‍ ఆర్టస్, డెట్రాయిట్‍ ఇన్స్టిట్యూట్‍ ఆఫ్‍ ఆర్టస్, రాయల్‍ ఒంటారియో మ్యూజియంలో ఉన్నాయి. బ్రిటిష్‍ మ్యూజియం లోని యోగిని శిల్పం కాంచీపురానికి చెందినదిగా చెబుతారు. దాని సేకరణ స్థలం తెలియన్పటికీ, అదే శైలికి చెందిన అనేక శిల్పాలు కావేరిపాక్కం వద్ద ఉన్న ఒక పెద్ద చెరువు వద్ద లభించాయి. ఈ నేపథ్యంలో బ్రిటిష్‍ మ్యూజియం లోని విగ్రహం ఇక్కడి సమీప దేవాలయాల నుండి తీసుకెళ్లినట్లు అనిపిస్తుంది.

హిరాపుర్‍ లోని యోగిని ఆలయం దేశంలోని అన్ని యోగిని ఆలయాలలోకి అతి చిన్నది. ఇది కేవలం ముప్పై అడుగుల వ్యాసం కలిగి ఉంటుంది. రాతి గోడలు కేవలం ఎనిమిది అడుగుల ఎత్తులో ఉంటాయి. ఈ మందిరం సాధారణంగా 9వ శతాబ్దం చివరి లేదా 10వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో నిర్మించబడింది. ఈ శిల్పాల అచ్చులు ఇక్కడ సరళ రూపంలో ఉన్నప్పటికీ, ముక్తేశ్వర ఆలయంలో కనిపించే రకం III అచ్చులను పోలి ఉంటాయి. హీరాపుర్‍ యోగిని శిల్పాలు అసాధారణమైన అందమైన వ్యక్తులకు ప్రతిరూపంగా ఉంటాయి. దీనిని భౌమకర రాజవంశం (వర్తమాన శకం 8వ శతాబ్దం) రాణి హీరా నిర్మించింది. ఆమె పేరుమీదుగానే ఈ గ్రామానికి ఆ పేరు వచ్చింది.

ఒరిస్సా మారుమూల భాగంలో, సమీప పట్టణమైన టిట్లగఢ్‍ నుండి అనేక మైళ్ళ దూరంలో, రాణిపుర్‍, ఝరియాల్‍ అనే చిన్న గ్రామాల మధ్య ఒక రాతి ప్రదేశం ఉంది. ఈ ప్రదేశం గత కాలపు ప్రాముఖ్యతకు నిదర్శనంగా రాతిపై నిర్మించిన అనేక చిన్న రాతి ఆలయాల అవశేషాలు, సమీపంలోని ఒక పెద్ద ఇటుక ఆలయం, బౌద్ధ అవశేషాలను కలిగి ఉన్న ఒక ప్రదేశం కూడా ఉన్నాయి. రాతి దిబ్బకు కిరీటంలా అరవై నాలుగు యోగినిల వృత్తాకార ఆలయం ఉంది. దాని పాదాల వద్ద ఒక పెద్ద సహజ చెరువు ఉంది.
వివరణ: చౌసత్‍ యోగిని ఆలయాలు వాటి హైపెథ్రల్‍ డిజైన్‍, వృత్తాకార ప్రణాళిక రూపంలో ప్రత్యేకమైనవి. ఇది కాలచక్రం, విశ్వ క్రమం, నిరంతర శక్తి ప్రవాహానికి ప్రతీక.సాధారణంగా కనిపించే ఆలయం పరిధీయ నిర్మాణంలో సమాన పరిమాణంలో పలు (సాధారణంగా 64) గదులతో కూడిన వృత్తాకార లేఅవుట్‍, స్తంభాల పెవిలియన్‍ కలిగి ఉంటుంది. బయటి గోడ స్తంభాలచే మద్దతు ఇవ్వబడుతుంది. ఒక్కో వ్యక్తిగత గది (విభాగం) ఒక్కో యోగినికి ఆమె విగ్రహంతో అంకితం చేయబడి ఉంటుంది. అన్ని చోట్లా 64 మంది యోగినులు ఉండకపోవచ్చు. ఆ సంఖ్యలో మార్పు ఉంటుంది.

నిర్మాణ వైభవం: అసాధారణమైన డిజైన్‍ ఎంపిక అయిన వృత్తాకార రూపం అనేది ప్రత్యేకంగా 64 యోగినిల ఆచార, సామూహిక ఆరాధనను సులభతరం చేయడానికి ఉద్దేశించబడింది. ఈ ఆలయాలకు పైకప్పు లేకపోవడం అనేది తాంత్రిక ఆచారాలలో అంతర్భాగంగా ఉన్న సహజ అంశాలు, ఆకాశంతో వాటి సంబంధాన్ని కూడా ప్రతిబింబిస్తుంది. రాతి శిల్పాల నైపుణ్యం, డీటైల్స్, ముఖ్యంగా యోగిని దేవతలు, 9-12వ శతాబ్దాల మధ్య కళాకారుల కళాత్మక తేజస్సు, సౌందర్య సున్నితత్వాన్ని ప్రముఖంగా చాటిచెబుతాయి.
చారిత్రక ప్రాముఖ్యత: ఈ దేవాలయాలన్నీ 9-10వ శతాబ్దంలో నిర్మించబడ్డాయి. ఈ చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాలు వరుసగా చందేలా, గుర్జారా-ప్రతిహార, కలచురి, కచ్ఛప-ఘట, భౌమకర రాజవంశాల కళాత్మక, సాంస్కృతిక విజయాల గురించి గణనీయమైన అంతర్దృష్టులను అందిస్తాయి. అవి వాటి నిర్మాణ పోషణ, మతపరమైన ఆచారాలు, సాంస్కృతిక వారసత్వాన్ని అర్థం చేసుకోవడానికి, గతంతో స్పష్టమైన సంబంధాన్ని ఏర్పరచడానికి దోహదపడతాయి.
సాంస్కృతిక వారసత్వం: చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాలు స్త్రీ శక్తిని నొక్కి చెప్పే యోగిని దేవతల ఆరాధనతో ముడిపడి ఉన్న పురాతన యోగ, తాంత్రిక పద్ధతులను సూచిస్తాయి. ఇది భక్తి, ధ్యానం, దైవిక స్త్రీ శక్తితో అనుసంధానించే ప్రదేశంగా ఆధ్యాత్మిక, సాంస్కృతిక ప్రాముఖ్యతను కలిగి ఉంది.
ప్రమాణం (iii): వివిధ ప్రాంతాలలో వివిధ పాలకుల పాలనలో 9-12వ శతాబ్దాల మధ్య ప్రబలంగా ఉన్న పురాతన యోగ, తాంత్రిక సంప్రదాయాలకు ఈ ఆలయాలు ఒక ప్రత్యేక సాక్ష్యంగా పనిచేస్తాయి. ఇది యోగిని దేవతల ఆరాధనతో ముడిపడి ఉన్న ఆధ్యాత్మిక పద్ధతులను ప్రతిబింబిస్తుంది. పురాతన భారతీయ సాంస్కృతిక, మత సంప్రదాయాల గురించి మన అవగాహనకు దోహదపడుతుంది. ఇతర ఆలయాలు విష్ణు, శివ వంటి ప్రధాన స్రవంతి దేవతలపై దృష్టి సారిస్తుండగా, చౌసత్‍ యోగిని ఆలయాలు మాత్రం యోగినుల ఆరాధన, తాంత్రిక పద్ధతులపై దృష్టి సారించిన మరింత నిగూఢమైన, ఆధ్యాత్మిక అంశాన్ని ప్రముఖంగా చాటిచెబుతాయి. మతపరమైన ఆచారం, నిర్మాణ రూపం లోని ఈ వైవిధ్యం ఈ ఆలయాల ప్రపంచ ప్రాముఖ్యతను పెంచుతుంది.
ప్రమాణం (iv): చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాల వృత్తాకార లేఅవుట్‍ భారతదేశంలోని ఇతర దేవాలయాల రకాల నుండి వాటిని వేరు చేస్తుంది. ఇతర ఆలయాలు సాధారణంగా దీర్ఘచతురస్రాకారంలో లేదా చతురస్రాకారంలో ఉంటాయి. యోగిని ఆలయాల వినూత్న రూపకల్పన, ప్రకృతితో ఏకీకరణ, యోగిని కల్ట్ ఆచార ప్రాముఖ్యతతో కలిపి, వాటిని ఒక ఆదర్శవంతమైన కళాత్మక, నిర్మాణ వైభవంగా చేస్తాయి. వాటి వృత్తాకార రూపకల్పన, కచ్చితమైన రీతిలో రాతి శిల్పాలు, ప్రారంభ మధ్యయుగ భారతదేశంలో నిర్మాణ చాతుర్యానికి సంక్లిష్ట వివరణాత్మక ప్రాతినిధ్యం వహిస్తాయి. చౌసత్‍ యోగిని ఆలయాలు కళాకారుల నైపుణ్యాన్ని అసాధారణంగా ప్రదర్శిస్తాయి. వృత్తాకార, పైకప్పు లేని నిర్మా ణాలు దేవతలు, ప్రకృతి అంశాల మధ్య సంబంధాన్ని, ముఖ్యంగా ఆకాశంతో అనుబంధాన్ని నొక్కి చెబుతాయి.

చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాలు ప్రారంభ మధ్యయుగ ఆలయ నిర్మాణానికి అసాధారణమైన ఉదాహరణగా నిలిచాయి. ప్రత్యేకమైన నిర్మాణ ఆవిష్కరణ, మత, ఆధ్యాత్మిక, సాంస్కృతిక విలువలతో పాటు ప్రకృతితో వాటి ఏకీకరణను కలిగి ఉన్నాయి. వాటి అత్యుత్తమ సార్వత్రిక విలువ, వాటి చారిత్రక, సాంస్కృతిక, ఆధ్యాత్మిక ప్రాముఖ్యతతో కలిపి, యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశంగా భవిష్యత్తులో నామినేట్‍ కావడానికి వాటి ఎంపికను సమర్థిస్తుంది. ఈ దేవాలయాలు భారత పురావస్తు సర్వే (ASI) కింద గుర్తించబడిన స్మారక చిహ్నాలు, జాతీయ వారసత్వ చట్టం ద్వారా రక్షించబడతాయి. కొన్ని ఆలయాలలో, ఆలయాలు, వాటి పరిసర ప్రాంతాల సంరక్షణ, పరిరక్షణ, నిర్వహణను నిర్ధారించడానికి పరిరక్షణ ప్రయత్నాలు అమలులో
ఉన్నాయి, మరికొన్నింటికి వాటి అవశేషాలను సంరక్షించడానికి మరింత దృఢమైన చర్యలు అవసరం. క్రమం తప్పకుండా నిర్వహణ, కాలానుగుణ పునరుద్ధరణ, అవగాహన కార్యక్రమాలు ఈ ప్రదేశాల సుస్థిర రక్షణకు దోహదం చేస్తాయి. ఈ ఆలయాలు భారతదేశ పురాతన స్మారక చిహ్నాలు, పురావస్తు ప్రదేశాలు, అవశేషాల చట్టం నిబంధనల ప్రకారం రక్షించబడుతున్నాయి. నిర్వహణ, నిర్ణయం తీసుకునే పక్రియలలో స్థానిక సమూహాలు, మేధావులు, వారసత్వ పరిరక్షణ నిపుణులను ఏఎస్‍ఐ సంప్రదిస్తోంది.

చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాలు వాటి రూపం, పదార్థాలు, స్థానం, పనితీరు, సాంస్క•తిక ప్రాముఖ్యత పరంగా అధిక స్థాయి ప్రామాణికతను కలిగి ఉన్నాయి. పూర్తిగా శిథిలావస్థలో ఉన్న కొన్ని ఆలయాలు మినహాయిస్తే, మిగిలిన ఆలయాలు వాటి అసలు లేఅవుట్‍, పదార్థం, నిర్మాణ పద్ధతులను కలిగి ఉన్నాయి. శిల్పాలను తాంత్రిక ఐకానోగ్రాఫిక్‍ సూత్రాలను ఉపయోగించి చెక్కారు, ఇవి మనుగడలో ఉన్న శిల్పాలలో కనిపిస్తాయి. అనేక చౌసత్‍ యోగిని ఆలయాలు వ్యూహాత్మకంగా కొండలపై లేదా ఎత్తైన భూభాగంలో ఉంచబడ్డాయి. తద్వారా చుట్టుపక్కల ప్రకృతి రమణీయత విస్తృత దృశ్యాలను అందిస్తాయి. ఈ వాతావరణం ఆధ్యాత్మిక ఔన్నత్య భావనను బలోపేతం చేస్తుంది. ఇక్కడ ఆలయం అనేది లౌకిక జీవితం నుండి మనిషిని వేరుచేయడం, దైవిక శక్తి, ప్రకృతితో సహవాసం చేయించడం చేస్తుంది.

చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాలన్నీ వేర్వేరు రాజుల పోషణలో నిర్మించబడ్డాయి. భారతదేశంలోని ఏకైక దీర్ఘచతురస్రాకార చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాలు ఇవి. అమరావతి మహాచైత్యం అనేది ఆచారాల్లో ప్రదక్షిణ కోసం ఉపయోగించే వృత్తాకార రూపకల్పన కలిగిన పురాతన బౌద్ధ స్థూపం. చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాల మాదిరిగానే, స్థూపం వృత్తాకార కదలిక, విశ్వ ప్రతీకవాదాన్ని నొక్కి చెబుతుంది, అయినప్పటికీ ఇది తాంత్రిక ఆరాధనతో కాకుండా ప్రారంభ బౌద్ధ పద్ధతులతో ముడిపడి ఉంది. కామాఖ్య ఆలయం భారతదేశంలోని శక్తి ఆరాధనకు అత్యంత ముఖ్యమైన ప్రదేశాలలో ఒకటి. ఇది స్త్రీ దేవత (శక్తి) అవతారమైన కామాఖ్య దేవతకు అంకితం చేయబడింది.

తారాపీఠ్‍ ఆలయం తాంత్రిక దేవత తారకు అంకితం చేయబడిన శక్తి ఆరాధనకు సంబంధించిన మరొక ముఖ్యమైన ప్రదేశం.
ప్రపంచవ్యాప్తంగా, చైనీస్‍, జపనీస్‍, ఆఫ్రికన్‍ వంటి పురాతన నాగరికతలలో పవిత్ర, తాంత్రిక పద్ధతుల ఉదాహరణలు కనిపిస్తాయి. అయినప్పటికీ చౌసత్‍ యోగిని వంటి నిర్మిత నిర్మాణ దృగ్విషయం లేదు. నేపాల్‍లోని బజ్రయోగిని ఆలయం కూడా ఇలాంటిదే కానీ చౌసత్‍ మందిరాల సమిష్టి లేదు. బౌద్ధమతంలోని కొన్ని రూపాల్లో కూడా తాంత్రిక పద్ధతులు ఉన్నాయి. ఈ రకమైన అభ్యాసాన్ని ‘ఎసోటెరిక్‍ బౌద్ధమతం’ లేదా వజ్రయాన అని కూడా పిలుస్తారు. తూర్పు ఆసియా, హిమాలయాలు, టిబెట్‍, నేపాల్‍, చైనాలకు యాత్రికులు, తాంత్రిక గురువులు ఈ రహస్య రూపాన్ని వ్యాప్తి చేశారు.
ఈ సంప్రదాయాలతో ముడిపడి ఉన్న అనేక ప్రదేశాలు యునెస్కో గుర్తింపు పొందిన ప్రపంచ వారసత్వ సంపదలో చోటు సంపాదించుకున్నాయి. చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాలు సజీవంగా ఉన్నప్పటికీ, అసలు సందర్భం కంటే పూజా పద్ధతులు, కారణాలను మార్చాయి. భారతదేశంలో కనిపించే చౌసత్‍ యోగిని దేవాలయాల సమిష్టి ప్రపంచవ్యాప్తంగా ప్రత్యేకమైనది.

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *