జూలై 15, 2016న యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ జాబితాలో చోటు
నలంద విశ్వవిద్యాలయం భారత దేశంలోని బీహారు రాష్ట్రంలో గల ప్రాచీన విశ్వవిద్యాలయం. నలందా అంటే సంస్కృతంలో జ్ఞానాన్ని ఇచ్చేది అని అర్ధం. నలందా అనే సంస్కృత పదం నలం (అనగా కమలము అనిఅర్ధం, కమలం జ్ఞానానికి చిహ్నం) మరియూ ద (అంటే ఇవ్వడం) అనే రెండు పదాల కలయిక ద్వారా పుట్టింది. చైనా తీర్థయాత్రీకుడైన హ్యూయన్‍ త్సాంగ్‍ నలందా పదానికి వివిధ వివరణలు ఇచ్చాడు. ఒక వివరణ ప్రకారం నలందకు ఆ పేరు మామిడి తోపు మధ్యన ఉన్న చెరువులో నివసించే నాగుని వలన వచ్చింది. హ్యూయన్‍ త్సాంగ్‍ సమ్మతించిన రెండవ వివరణ ప్రకారం ఒకప్పుడు బోధిసత్వుని రాజధాని ఇక్కడ ఉండేదని, ఆయన నిరంతర దానాలు చేసేవాడని అందుకే నలందా అన్న పేరు వచ్చిందని వివరించాడు.
ఇది పాట్నాకు ఆగ్నేయంగా 55 మైళ్ళ దూరంలో ఉంది. ఈ విశ్వవిద్యాలయం క్రీ.శ. 427 నుంచి క్రీ.శ. 1197 వరకూ బౌద్ధ విజ్ఞాన కేంద్రంగా ఉండేది. పాక్షికముగా పాల వంశము యొక్క పాలనలో ఉంది. ఇది చరిత్రలో రచించబడిన ప్రపంచంలోని తొలి విశ్వవిద్యాలయాలలో ఒకటి.’’ నలంద 25.135766ళీచీ 85.444923ళీజు అక్షాంశ రేఖాంశాల వద్ద ఉంది. అలెగ్జాండర్‍ కన్నింగ్‍హాం నలందను బారాగావ్‍ గ్రామంగా గుర్తించాడు.
తారానాధుడను చరిత్రకారుడీ స్థలమున శారిపుత్తుడను భిక్షువు జన్మించెననియు, నాతని చైతన్యమును జేరి అశోకుడు చక్రవర్తి యొక్క ఆలయమును నిర్మించెనని వ్రాసి యున్నాడు. హ్యూమన్‍ త్సాంగ్‍ అనునాతడు శక్రాదిత్యుడను రాజు నలందా సంఘారామమును నిర్మించెననియు, ఆతనికి పిమ్మట రాజ్యమేలిన బుధగుప్త, తధాగతగుప్త, బాలాదిత్య, వజ్ర అనువారు లిచట అనేక భవనములను నిర్మించినారని వ్రాసియున్నాడు. అటుపై ఇంకొక రాజీయారామములచుట్టు నొక గోడను కట్టించి అందొక ద్వారమును వేయించెను. ఇచ్చటి ఆచార్యులలో నాగార్జున, అశ్వఘోష, వసుబంధ, దిజ్ఞాగ, కమలశీల, సంఘభద్ర, శాంతరక్షిత, వీరదేవ, మంజుశ్రీదేవ మున్నగువారల పేరులు వినవచ్చుచున్నవి.
బుద్ధుని కాలములో నలందా (క్రీ.పూ.500)
బుద్ధుడు చాలా సార్లు నలందా చుట్టు పక్కల ప్రాంతంలో తిరిగాడని, అక్కడ కొన్ని రోజులు ఉన్నాడని అంటారు. బుద్ధుడు అనేక పర్యాయములు నలందలో ఉన్నాడని చెప్పబడింది. ఆయన నలందను సందర్శించినప్పుడు సాధారణంగా పావారిక యొక్క మామిడితోపులో బస చేసేవాడు. అక్కడ ఉండగా ఉపాళీ-గహపతి, దీఘాతపస్సీలతో చర్చలు జరిపేవాడు. అసిబంధకపుత్తతో కూడా అనేక చర్చలు జరిపినట్టు తెలుస్తున్నది.
బుద్ధుడు మగధ గుండా తన చివరి యాత్రలో నలందను సందర్శించాడు. సారిపుత్త, తను చనిపోయే కొద్దికాలము ముందు ఇక్కడే బుద్ధుని యెడల తన విశ్వాసమును పునరుద్ఘాటిస్తూ సింహ ఘర్జన చేశాడు. రాజ్‍గిర్‍ (రాజగృహ) నుండి నలందకు వెళ్ళే మార్గము అంబలత్తికా గుండా వెల్తుంది. అక్కడి నుండి ఆ మార్గము పాట్నా (పాతాలీగామా) వరకు వెళ్ళేది. రాజగృహకు, నలందకు మధ్యన బహుపుత్త చేతియ ఉంది.
కేవత్త సుత్త ప్రకారం, బుద్ధుని కాలానికే నలంద ప్రాముఖ్యత కలిగి నిండు జనాభాతో వృద్ధి చెందుతున్న నగరం. అయితే ఆ తరువాత చాలా కాలానికి గానీ విద్యాకేంద్రముగా అభివృద్ధి చెందలేదు. సమ్యుత్త నికాయలోని, ఒక రికార్డులో నలంద బుద్ధుని కాలములో తీవ్ర క్షామానికి గురైనదని నమోదు చేయబడింది. బుద్ధుని కుడిభుజము వంటి ఆయన శిష్యుడైన సారిపుత్త నలందలోనే పుట్టి, ఇక్కడే మరణించాడు.
నలందా, సొన్నదిన్న యొక్క నివాస స్థలము. ఒకప్పుడు జైనమత కార్యకలాపాలకు కేంద్రమైన నలందలో మహావీరుడు అనేక పర్యాయములు బసచేసినాడని పేర్కొనబడింది. మహావీరుడు నలందలో ఉన్నపవపురిలో మోక్షాన్ని పొందినట్టుగా భావిస్తారు. (అదే కాక జైనమతంలోని ఒక తెగ ప్రకారం, మహావీరుడు నలంద సమీపాన ఉన్న కుందల్‍పూర్‍లో జన్మించాడు). అశోకుడు (క్రీ.పూ.250) ఇక్కడ ఒక ఆలయాన్ని నిర్మించాడని చెబుతారు. టిబెట్‍ మూలాల ప్రకారం, నాగార్జునుడు నలందా విశ్వవిద్యాలయములో బోధించాడు.
పుట్టుక, నిర్మాణము
చారిత్రక ఆధారాల ప్రకారం నలందా విశ్వ విద్యాలయము గుప్తరాజుల, ముఖ్యంగా కుమార గుప్త, సహాయంతో క్రీ.శ. 450 లో నిర్మించబడింది.
నలందా వర్ణన
నలందలోని ఆర్కియలాజికల్‍ సర్వే ఆఫ్‍ ఇండియా మ్యూజియంలో ప్రదర్శనలో ఉన్న నలందా విశ్వవిద్యాలయము యొక్క ముద్ర. నలందా ప్రపంచంలోనే మొట్ట మొదటి ఆవాస విశ్వవిద్యాలయము. అంటే ఈ విద్యాలయంలో విద్యార్థుల కొరకు వసతి గృహాలు ఉండేవి. ఇందులో సుమారుగా 10,000 మంది విద్యర్థులూ 2,000 మంది బోధకులూ ఉండేవారు. పెను గోడ మరియూ ద్వారములతో ఈ విశ్వ విద్యాలయము ‘అతి ఘనమైన కట్టడము’గా గుర్తించబడింది. నలందాలో ఎనిమిది ప్రత్యేక ఆవరణలు, పది గుళ్ళూ, మరియూ ఎన్నో ధ్యాన మందిరాలు, తరగతి గదులు ఉండేవి. ఆవరణలో కొలనులు, ఉద్యాన వనాలు ఉండేవి. గ్రంథాలయం ఒక తొమ్మిది అంతస్తుల భవనము. ఇందులో ఎన్నో గ్రంథాల మూలాలు ఉన్నాయి. నలందా విశ్వ విద్యాలయంలో బోధింపబడే విషయాలు ప్రతి విజ్ఞాన శాఖనూ స్పర్శించాయి. నలందా కొరియా, జపాన్‍, చైనా, టిబెట్‍, ఇండోనేషియా, పర్షియా, టర్కీ వంటి దేశాల నుండి విద్యార్థులనూ, బోధకులనూ ఆకర్షించింది. తాంగ్‍ వంశానికి చెందిన చైనా తీర్థ యాత్రీకుడు హ్యుయాన్‍ త్సాంగ్‍ 7వ శతాబ్ధపు నలందా విశ్వ విద్యాలయం గురించి వివరాలు సంగ్రహ పరిచాడు. ఈ విద్యాలయమున విశ్వవిఖ్యాతమగు నొక భాండాగారము ఉండెడిది. ఇక్కడ రత్నసాగర, రత్నోదధి, రత్న రంజక అను మూడు భవనములలో నుండెడిదట. రత్నోదధియను తొమ్మిది అంతస్తుల భవనమందు ప్రజ్ఞాపారమితా సుత్రము మున్నగు బౌద్ధ గ్రంథములుండెడివి.
బౌద్ధం మీద ప్రభావము
క్రీ.శ. 9 – 12 వ శతాబ్దంలో ప్రజ్వరిల్లిన టిబెటన్‍ బౌద్ధత్వం (వజ్రాయన) నలందా బోధకులనుండి, సంప్రదాయాల నుండి ఉద్భవించింది. వియత్నాం, చైనా, కొరియా, జపాన్‍లలో అనుసరించే మహాయాన బౌద్ధం పుట్టుక కూడా ఈ విశ్వ విద్యాలయ ప్రాంగణంలోనే జరిగింది. థెరవాడ బౌద్ధం కూడా నలందాలో బోధించబడింది. కానీ థెరవాడ బౌద్ధానికి నలందా గట్టి కేంద్రం కాకపోవడం వల్ల, తరువాత అభివృద్ధి ఇక్కడ జరగలేదు.
పతనం
క్రీ.శ. 1193 సం.లో నలందా విశ్వవిద్యాలయ సముదాయాన్ని, భక్తియార్‍ ఖిల్జీ నాయకత్వములో తురుష్క సేనలు దండెత్తి కొల్లగొట్టాయి. ఈ సంఘటన భారతదేశములో బౌద్ధం యొక్క క్షీణతకు మైలురాయిగా భావిస్తారు. నలందను కొల్లగొట్టే ముందు ఖిల్జీ అక్కడ ఖురాన్‍ యొక్క ప్రతి ఉందా అని వాకబు చేశాడని చెబుతారు (ఆధారం లేదు). 1235లో టిబెట్‍ అనువాదకుడు ఛాగ్‍ లోట్స్వా నలందను సందర్శించినపుడు కొల్లగొట్టబడి జీర్ణావస్థలో ఉన్నప్పటికీ కొద్దిమంది బౌద్ధ భిక్షువులతో పనిచేస్తూ ఉంది. గణితము, ఖగోళశాస్త్రము, రసాయన శాస్త్రము స్వరూపశాస్త్రము మొదలగు శాస్త్రాలలో ప్రాచీన భారతీయ విజ్ఞానము అకస్మాత్తుగా అంతరించిపోవడానికి నలంద విశ్వవిద్యాలయ నాశనము, ఉత్తర భారతదేశమంతటా ఇతర దేవాలయాలు, ఆశ్రమాల నాశనమే కారణమని అనేకమంది చరిత్రకారులు భావిస్తారు. దండయాత్రల ప్రధాన మార్గమున ఉన్న దృఢమైన సేన వంశము (సేన) సన్యాసాశ్రమాలన్నీ కూలగొట్టబడినవి. ప్రధాన మార్గమున లేని కారణమున నలందా, బుద్ధగయ మిగిలినవి. ప్రధాన మార్గమున లేని, ఉత్తర బెంగాల్‍ లోని జగద్దలా ఆశ్రమం వంటి అనేక ఆశ్రమాలు ఏ మాత్రము హానిలేకుండా ఉండి వృద్ధి చెందినవి.
అవశేషాలు
అనేక జీర్ణావస్థలో ఉన్న కట్టడాలు ఇంకా మిగిలే ఉన్నాయి. దగ్గరలో ఒక హిందూ దేవాలయమైన సూర్య మందిరం ఉంది. త్రవ్వకాలు జరిపిన అవశేషాలు 1,50,000 చదరపు మీటర్ల మేరకు విస్తరించి ఉన్నాయి. హువాన్‍ త్సాంగ్‍ యొక్క వర్ణన ప్రకారం నలందా విస్త•తిని, ఇప్పటి వరకు త్రవ్వకాలు జరిపిన ప్రాంతాన్ని పోల్చి అంచనా వేస్తే, ఇంకా 90% శాతం దాకా అవశేషాలు బయల్పడ లేదు. నలంద ఇప్పుడు నిర్వాసితము. ప్రస్తుతం ఇక్కడికి అతి చేరువలోని జనవాస ప్రదేశం బార్‍గాఉవ్‍ అనే గ్రామం.
1951లో నవ నలందా మహావిహార అను ఒక ఆధునిక పాళీ, (థేరవాద బౌద్ధం) థేరవాద బౌద్ధ అధ్యయన కేంద్రాన్ని ఇక్కడికి దగ్గరలో స్థాపించబడింది. ప్రస్తుతం, ఆ కేంద్రం ఈ పరిసర ప్రాంతాన్ని మొత్తం ఉపగ్రహం ద్వారా శాటిలైట్‍ ఇమేజింగ్‍ పద్ధతిలో అధ్యయనం చెయ్యడానికి ప్రయత్నిస్తున్నది. నలందా మ్యూజియంలో అనేక వ్రాతప్రతులు, అనేక త్రవ్వకాలలో దొరికిన వస్తువులను ప్రదర్శించుచున్నది.
పునరుద్ధరణకు ప్రణాళిక
2006, డిసెంబర్‍ 9న న్యూయార్క్ టైమ్స్ పత్రిక 1 బిలయన్‍ డాలర్లు ఖర్చుచేసి ప్రాచీన విశ్వవిద్యాలయ మున్న చోటునే పునరుద్ధరించటానికి రూపకల్పన జరుగుతున్న ప్రణాళికను వివరించింది. సింగపూర్‍ నేత•త్వములో భారత్‍, జపాన్‍, ఇతర దేశాలతో కలసి ఒక కన్షార్షియంగా ఏర్పడి 500 మిలియన్‍ డాలర్లతో కొత్త విశ్వవిద్యాలయం నిర్మించటానికి, మరో 500 మిలియన్‍ డాలర్లు దానికి అవసరమయ్యే ఇన్‍ఫాస్ట్రక్చర్‍ను అభివృద్ధి చేయటానికి నిధులు సేకరించడానికి ప్రయత్నిస్తున్నది.
సారిపుత్త స్తూపం యొక్క అవతలి పార్శ్వము పునః ప్రారంభము
భారతదేశంలోని అతి ప్రాచీనమైన విశ్వవిద్యాలయాల్లో ఒకటైన నలందా విశ్వవిద్యాలయం 2014 సెప్టెంబరు 1 తిరిగి ప్రారంభ మైంది. దాదాపు 800 ఏళ్ల అనంతరం ఈ విశ్వవిద్యాలయంలో తరగతులు ప్రారంభం కావడం విశేషం. బీహార్‍ రాజధాని పాట్నాకు 100 కి.మీ. దూరంలో రాజ్‍గిర్‍ వద్ద ఈ విశ్వవిద్యాలయాన్ని ఏర్పాటుచేశారు. ప్రాచీన విశ్వవిద్యాలయం కూడా రాజ్‍గిర్‍కు సమీపంలోనే వుండేదని చారిత్రక ఆధారాలు వెల్లడిస్తున్నాయి. భారత ప్రాచీన విజ్ఞానానికి కేంద్రబిందువైన ఈ విశ్వవిద్యాలయం 12వ శతాబ్దంలో విదేశీయుల దాడులతో పూర్తిగా ధ్వంసమైంది. 2006లో అప్పటి రాష్ట్రపతి అబ్దుల్‍ కలాం సూచనల మేరకు విశ్వవిద్యాలయాన్ని తిరిగి నిర్మించాలని కేంద్రం నిర్ణయం తీసుకుంది. ప్రస్తుతం రెండు కోర్సులను మాత్రమే ఏర్పాటుచేసినట్టు విశ్వవిద్యాలయ వర్గాలు తెలిపాయి. త్వరలో విస్తరణ వుంటుందని వారు వెల్లడించారు.
నలంద మహావిహార పురావస్తు ప్రదేశం
నలంద మహావిహార ప్రదేశం ఈశాన్య భారతదేశంలోని బీహార్‍ రాష్ట్రంలో ఉంది. ఇది 3వ శతాబ్దం నుండి 13వ శతాబ్దం వరకు ఉన్న సన్యాసి మరియు విద్యాసంస్థల పురావస్తు అవశేషాలను కలిగి ఉంది. ఇందులో స్తూపాలు, పుణ్యక్షేత్రాలు, విహారాలు (నివాస మరియు విద్యా భవనాలు) మరియు గార, రాయి, లోహంలో ముఖ్యమైన కళాకృతులు ఉన్నాయి. నలంద భారత ఉపఖండంలోని అత్యంత పురాతన విశ్వవిద్యాలయంగా నిలుస్తుంది. ఇది 800 సంవత్సరాల నిరంతర కాలంలో జ్ఞానం యొక్క వ్యవస్థీకృత ప్రసారంలో నిక్షిప్తమై ఉంది. భవనాల లేఅవుట్‍ స్థూపం-చైత్య చుట్టూ సమూహం నుండి దక్షిణ నుండి ఉత్తరం వైపు అక్షం చుట్టూ ఉన్న ఒక సాధారణ సరళ అమరిక మార్పుకు సాక్ష్యమిస్తుంది. ఆస్తి యొక్క చారిత్రాత్మక అభివృద్ధి బౌద్ధమతం ఒక మతంగా అభివృద్ధి చెందడానికి, సన్యాసి, విద్యా సంప్రదాయాల అభివృద్ధికి సాక్ష్యమిస్తుంది.
అత్యుత్తమ సార్వత్రిక విలువ
నలంద మహావిహార పురావస్తు ప్రదేశం భారతదేశంలోని ఈశాన్య రాష్ట్రమైన బీహార్‍లో ఉంది. 23 హెక్టార్ల విస్తీర్ణంలో ఉన్న నలంద మహావిహార పురావస్తు ప్రదేశం. క్రీస్తుపూర్వం 3వ శతాబ్దం 5వ శతాబ్దం నుండి 13వ శతాబ్దంలో నలందను తొలగించడానికి, వదిలేయడానికి ముందు భారత ఉపఖండంలో అతి పెద్దది, సుదీర్ఘకాలం పనిచేసే సన్యాసి కమ్‍ స్కాలస్టిక్‍ సంస్థ.
ప్రమాణం:
భారత ఉపఖండం, దక్షిణ ఆసియా, ఆగ్నేయాసియాలోని అనేక సారూప్య సంస్థలచే అనుసరించబడిన ప్రణాళిక, నిర్మాణ, కళాత్మక సూత్రాలను నలంద మహావిహారా యొక్క పురావస్తు సైట్‍ స్థాపించింది మరియు అభివృద్ధి చేసింది. విహారాల నిర్మాణం యొక్క ప్రామాణీకరణ, దేవాలయం లాంటి చైత్య నలంద ప్రోటోటైప్స్గా పరిణామం చెందడం భౌతిక మౌలిక సదుపాయాల విస్తరణ వైపు నిరంతర పరస్పర మార్పిడిని, ప్రోత్సాహాన్ని వ్యక్తపరుస్తుంది. గాంధార కాలంలోని చతుర్భుజ స్వేచ్ఛా విహారంగా పహార్‍పూర్‍, విక్రమశిల, ఒదంతపురి, జగద్దల వంటి దక్షిణ ఆసియాలోని సన్యాసి-నగరాల ద్వారా అరువు తెచ్చుకున్న పూర్తి నివాస మరియు విద్యా మౌలిక సదుపాయాలుగా అభివృద్ధి చెందింది.
నలంద క్విన్క్యుసియల్‍ (ఐదు రెట్లు) రూపం కలిగిన చైత్య ఆవిర్భావం, ప్రధాన స్రవంతిని చూపుతుంది. మారుతున్న మత పద్ధతుల ప్రతిబింబం, ప్రాతినిధ్యంగా, ఈ కొత్త రూపం సాంప్రదా యకంగా ఆధిపత్య స్తూపాన్ని భర్తీ చేసింది. ఈ ప్రాంతంలో బౌద్ధ దేవాలయాలను ప్రభావితం చేసింది. నలంద మహావిహార, ఉన్నత అభ్యాసానికి కేంద్రంగా, మధ్యయుగ భారతదేశం యొక్క ప్రారంభ ఉన్నత విద్యా సంస్థగా శంఖారామం (సన్యాస స్థాపన) యొక్క పరిణామంలో అత్యున్నత స్థాయిని సూచిస్తుంది. దీని మెరిట్‍-ఆధారిత విధానం భారత ఉపఖండంలో ఆచరణలో ఉన్న సమకాలీన విజ్ఞాన వనరులు, అభ్యాస వ్యవస్థలను స్వీకరించింది. నలంద తొలి, సుదీర్ఘ సేవలందించిన అసాధారణ సంస్థ-బిల్డర్‍లలో ఒకటి. దీని బోధనా వ్యవస్థ, పరిపాలన, ప్రణాళిక మరియు నిర్మాణ వ్యవస్థలు తరువాత మహావీహారాలు స్థాపించబడ్డాయి. నలంద ఈ ప్రాంతంలో ఆధునిక నలంద మహావిహర, నలంద విశ్వవిద్యాలయం, ఆసియా అంతటా అనేక ఇతర విశ్వవిద్యాలయ సంస్థలకు స్ఫూర్తినిస్తూనే ఉంది.
కదిలే కళాఖండాలు
నలంద మహావిహారా యొక్క పురావస్తు అవశేషాలు క్రమపద్ధతిలో కనుగొనబడ్డాయి. ఏకకాలంలో సంరక్షించబడ్డాయి. నలంద యొక్క ప్రణాళిక, నిర్మాణం, కళాత్మక సంప్రదాయంలో అభివృద్ధిని ప్రదర్శించే ఆస్తిలో ఇవి అత్యంత ముఖ్యమైన భాగాలు. మనుగడలో ఉన్న పురాతన వస్తువుల ద్వారా నిరూపించబడినట్లుగా, ఈ ప్రదేశం ఒక సన్యాసి కమ్‍ స్కాలస్టిక్‍ స్థాపనను నమోదు చేసిన ఒక పండితుడి జీవితానికి సంబంధించినది.
అసలు మహావీర చాలా పెద్ద కాంప్లెక్స్ అయితే, 11 విహారాలు, 14 దేవాలయాలతో కూడిన 23 హెక్టార్ల ఆస్తి ప్రాంతంలో ఉన్న నలంద యొక్క అన్ని అవశేషాలు, అనేక చిన్న మందిరాలు, ప్రార్థనా నిర్మాణాలు కాకుండా, ఉత్తరాన అక్షసంబంధ ప్రణాళిక, లేఅవుట్‍ వంటి లక్షణాలను ప్రదర్శిస్తాయి. దక్షిణ అక్షం, దాని నిర్మాణ అభివ్యక్తి, ప్రస్తుతం ఉన్న నిర్మాణ వస్తువులు, అలంకార అలంకరణలు. సంరక్షించబడిన ప్రదేశంలో విహారాలు, చైత్యాల నిర్మాణ అవశేషాలు ఉన్నాయి. దీని నిర్మాణ పొరలు సంబంధిత రూపాల పరిణామాన్ని చూపుతాయి. సైట్‍ పరిధిలో ఈ నిర్మాణాల స్థానాలు నలందకు ప్రత్యేకమైన ప్రణాళికాబద్ధమైన లేఅవుట్‍ను చూపుతాయి. ఈ ఆస్తి బౌద్ధ విశ్వాస వ్యవస్థలో మార్పులను ప్రతిబింబించే ఐకానోగ్రాఫిక్‍ అభివృద్ధిని చూపించే కదిలే కళాఖండాలు, కళాత్మక అలంకరణలను కూడా కలిగి ఉంది.
ఆస్తి యొక్క మొత్తం రక్షిత ప్రాంతంతో సహా పురావస్తు అవశేషాలను ఆర్కియాలజికల్‍ సర్వే ఆఫ్‍ ఇండియా (ASI) నిర్వహిస్తుంది. ఆస్తి యొక్క బఫర్‍ జోన్‍ వ్యవసాయ భూమి మరియు కాలానుగుణ నీటి వనరులతో తక్కువ జనాభా కలిగి ఉంది. తద్వారా ఆస్తికి ఎలాంటి ముప్పు ఉండదు. ఆస్తి, బఫర్‍ జోన్‍ జాతీయ స్థాయి చట్టం, ప్రాచీన స్మారక, పురావస్తు ప్రదేశాలు, అవశేషాల చట్టం (AMASR), 1958 (సవరణ, ధ్రువీకరణ, 2010) ద్వారా రక్షించబడ్డాయి. దీనిని జాతీయ స్మారక సంస్థ (జాతీయ స్థాయి), జిల్లా కమిషనర్‍ కార్యాలయం, బీహార్‍ రాష్ట్ర ప్రభుత్వం (స్థానిక స్థాయి) పర్యవేక్షిస్తుంది.
డాక్యుమెంటేషన్‍
ఏడు శతాబ్దాలకు పైగా భూగర్భ స్థితిలో వున్న నలంద మహావిహార పురావస్తు అవశేషాల కోసం 20 వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో క్రమపద్ధతిలో త్రవ్వకాలు జరిగాయి. ఆర్కియాలజికల్‍ సర్వే ఆఫ్‍ ఇండియా ద్వారా ఇన్‍-సిటు సంరక్షించబడింది. భారతదేశ పురావస్తు శాఖ దాని విహారాలు, దేవాలయాల పరిరక్షణ, ఏకీకరణ కోసం అవలంబించిన పద్దతి దాని చారిత్రాత్మక వస్త్రాలను పరివర్తన, త్యాగాల ద్వారా, తగినంత పరిమితి ద్వారా, అవసరమైన చోట మద్దతు అందించేలా చేస్తుంది. అన్ని పరిరక్షణ పనులు, జోక్యాలు ఛాయాచిత్రాలు, డ్రాయింగ్‍ల ద్వారా డాక్యుమెంట్‍ చేయబడతాయి. ASI యొక్క వార్షిక నివేదికలలో ప్రచురించబడతాయి.
భారత పురావస్తు శాఖ ముందు జరిపిన అన్ని త్రవ్వకాల పనులను గుర్తించడం, అలాగే ఆస్తి యొక్క ఇతర పార్టీల త్రవ్వకాలు, అన్ని మరమ్మత్తు పనుల గుర్తింపుపై ప్రత్యేక శ్రద్ధతో తగిన డాక్యుమెంటేషన్‍ ద్వారా చారిత్రక పరిశోధన కొనసాగించాలి. సైట్‍ అంతటా, ఇటుక పని మరమ్మతులు, ప్రామాణికమైన పురావస్తు ఫాబ్రిక్‍ యొక్క భేదం యొక్క డాక్యుమెంటేషన్‍, అదనపు మరమ్మతులు, జోడించిన క్యాపింగ్‍, త్యాగ పొరలపై ప్రత్యేక శ్రద్ధతో, వాటిలో కొన్ని అస్పష్ట ప్రదేశాలలో ఎంపిక చేసిన ఇటుకలపై తేదీల శాసనం ద్వారా గుర్తించబడ్డాయి.
నలంద యొక్క నిర్మాణ పొరలు, ఐకానోగ్రఫీ, రికార్డులు ఈ అవశేషాలు దాని పురాతన భాగాలుగా నిరూపించాయి. ఈ త్రవ్వకాలలో స్పష్టంగా కనిపించే ప్రాదేశిక సంస్థ దాని క్రమబద్ధమైన ప్రణాళికను ప్రదర్శిస్తుంది. దేవాలయం లాంటి చైత్యాలు, చతుర్భుజ రూపమైన విహారాలు మౌలిక సదుపాయాలతో నిండి ఉన్నాయి. బౌద్ధుల పవిత్ర వాస్తుశిల్పం, రెసిడెన్షియల్‍-కమ్‍-స్కాలస్టిక్‍ సౌకర్యాలను అభివృద్ధి చేయడంలో నలంద యొక్క సహకారాన్ని ధృవీకరిస్తుంది. దాని గార, రాతి మరియు లోహ కళ బౌద్ధ విశ్వాస వ్యవస్థలో మార్పులు, మహాయానాన్ని వజ్రయానానికి మార్చడానికి అనుమతించే ఐకానోగ్రాఫిక్‍ లక్షణాలను కలిగి ఉంది.
ఒక సంస్థగా (13వ శతాబ్దం CE) క్రియాశీలంగా నిలిపివేయడం, 8వ శతాబ్దం CE తరువాత మహావీరుల ద్వారా సంస్థాగత వ్యవస్థను రుణం తీసుకోవడం ద్వారా సంస్థాగత బిల్డర్‍గా నలంద పాత్ర రుజువు చేయబడింది. చర్చ, మాండలికాల ద్వారా ఉపన్యాసాలు నిర్వహించే టిబెట్‍ మఠాలలో నలంద యొక్క బోధనా వ్యవస్థ ఉత్తమంగా సంరక్షించబడుతుంది. ఇంకా, ఆసియా వ్యాప్తంగా ఉన్న విశ్వవిద్యాలయాలు నలందను అకడమిక్‍ లెర్నింగ్‍ ఎక్సలెన్స్ యొక్క మైలురాయిగా పరిగణిస్తాయి.
యునెస్కో ద్వారా నలంద మహావిహర ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశంగా ప్రకటించబడింది
15 జూలై, 2016న నలందతో పాటు, జువాజియాంగ్‍ హువాషన్‍ రాక్‍ ఆర్ట్ కల్చరల్‍ ల్యాండ్‍స్కేప్‍, ఇరాన్‍లోని పర్షియన్‍ ఖనాట్‍ మరియు తూర్పు మైక్రోనేషియా యొక్క ఉత్సవ కేంద్రం కూడా ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశాలుగా ప్రకటించబడ్డాయి. జూలై 15న టర్కీలోని ఇస్తాంబుల్‍లో జరిగిన ప్రపంచ వారసత్వ కమిటీ సమావేశంలో 40వ సెషన్‍లో ఈ నాలుగు కొత్త సైట్‍లను చేర్చడం ప్రకటించడం జరిగింది. నలనాడ విశ్వవిద్యాలయానికి నామినేషన్‍ దస్తావేజును పురావస్తు సర్వే ఆఫ్‍ ఇండియా (ASI) తయారు చేసి 2016 జనవరిలో దాని శాసనం కోసం ప్రపంచ వారసత్వ కమిటీకి జనవరి 2015 లో సమర్పించింది. 21 దేశాల కమిటీ నలంద విశ్వవిద్యాలయానికి అనుకూలంగా ఏకగ్రీవంగా ఓటు వేసింది.
నలంద అనేది 5వ శతాబ్దం ప్రారంభంలో స్థాపించబడిన బౌద్ధ సంస్థ, 1193లో ఆక్రమణదారులను దోచుకోవడం ద్వారా దహనం చేయబడింది. భారతదేశంలో మొదటి రెసిడెన్షియల్‍ యూనివర్సిటీగా, చైనా, పర్షియా, టర్కీ వంటి సుదూర ప్రాంతాల నుండి పండితులను ఆకర్షించింది. దానిలో దాదాపు 10,000 మంది విద్యార్థులు, అధ్యాపకులు ఉన్నారు. ఇటీవలి కాలంలో పునరుద్ధరించబడింది. సింగపూర్‍ మాజీ విదేశాంగ మంత్రి జార్జ్ యెయో 2007లో ఆసియన్‍తో సహా 18 దేశాల ప్రాంతీయ సమూహమైన తూర్పు ఆసియా సమ్మిట్‍ నుండి ప్రాజెక్ట్ కోసం మద్దతు పొందడంలో రిపబ్లిక్‍ యొక్క దౌత్య ప్రయత్నానికి నాయకత్వం వహించారు.
‘‘నలంద భారత ఉపఖండంలోని అత్యంత పురాతన విశ్వవిద్యాలయంగా నిలుస్తుంది. 800 సంవత్సరాల నిరంతరాయంగా వ్యవస్థీకృత జ్ఞాన ప్రసారంలో నిమగ్నమై ఉంది’’ అని యునెస్కో తెలిపింది.
నలనాడ సైట్‍ క్రీస్తుపూర్వం 3వ శతాబ్దం నుండి క్రీస్తుశకం 13వ శతాబ్దం వరకు ఉన్న సన్యాసి యాడ్‍ స్కాలస్టిక్‍ సంస్థ యొక్క పురావస్తు అవశేషాలను కలిగి ఉంది. ఇందులో స్తూపాలు, పుణ్యక్షేత్రాలు, విహారాలు (నివాస మరియు విద్యా భవనాలు) మరియు గార, రాయి మరియు లోహంలో ముఖ్యమైన కళాక•తులు ఉన్నాయి.
బీహార్‍లో ప్రస్తుతం పాట్నా సర్కిల్‍ కింద 70 ASI- రక్షిత వారసత్వ కట్టడాలు, ప్రదేశాలు ఉన్నాయి. రాష్ట్రంలోని గయ జిల్లాలోని బోధ్‍ గయలోని మహాబోధి దేవాలయం యునెస్కో ప్రపంచ వారసత్వ ప్రదేశంలో ఉంది. ప్రతిష్టాత్మకమైన యునెస్కో జాబితాలో ప్రవేశించడంతో, నలంద విశ్వవిద్యాలయం ప్రతిష్టాత్మక హోదా పొందిన భారతదేశ 26వ ‘సాంస్కృతిక సైట్‍’గా మారింది.