(డిసెంబర్ 23 కె.ఆర్.వీరస్వామి జయంతి సందర్భంగా)
1940వ దశకంలో హైదరాబాద్ దళిత రాజకీయాలకు దిశానిర్దేశం చేసిన జాతీయవాది కె.ఆర్.వీరస్వామి. తన ఇంగ్లీషు రచనలు, పత్రికా ప్రకటనలు, పదునైన భాషణతో ప్రత్యర్థులను పత్తాలేకుండా చేసేవాడు. వివిధ దళిత సంఘాలను స్థాపించి తన ముక్కుసూటి తనం, తలవంచని నైజంతో పనిచేసిండు. తప్పుజేసిన వారు ఎంతటి వారైనా సరే తూర్పారా పట్టేవాడు. అందులో తన బంధువులున్నా అదే తీరులో స్పందించేవాడు. మొదటి నుంచి రెబెల్గా వెలిగిండు. మిగతా నాయకులకు భిన్నంగా మాల, మాదిగ నాయకులను కలుపుకొని పనిజేసిండు. 1952లో కల్వకుర్తి నియోజకవర్గం నుంచి శాసన సభకు ఎన్నికయిండు. కాంగ్రెస్ కుటిల రాజకీయాలు నచ్చక తన సొంతపార్టీపైనే అవిశ్వాస తీర్మానాన్ని ప్రవేశపెట్టిండు. అయితే తన అనుకున్నవారే ఈ తీర్మానానికి మద్ధతి వ్వక పోవడంతో కేవలం నాలుగు ఓట్లతో వీగిపోయింది. అంటే ఒక నాలుగోట్లు అటువి ఇటైతే బూర్గుల రామకృష్ణా రావు ప్రభుత్వం కూలిపోయేది. అంతటి రాజకీయ చతురత, విజ్ఞత, దార్శనికత, ప్రజ్ఞ కనబరచిన నాయకుడు వీరస్వామి. 1940-1950 దశాబ్దాలలో దళిత రాజకీయాలన్నీ బి.ఎస్.వెంకటరావు మద్దతు లేదా వ్యతిరేక గ్రూపులుగానే ఉండేవి. అయితే ఈయన మాత్రం అటు అంబేద్కర్ వాదులను, ఇటు జగ్జీవన్ రామ్ అంతేవాసులను, మరో వైపు హైదరాబాద్ హరిజన కాంగ్రెస్ నాయకులను కలుపుకు పోయే ప్రయత్నం చేసిండు. కేవలం తన ప్రతిభా పాఠవాలతో రాజకీయాల్లో రాణించిండు. జీవితాంతం అంబేద్కరైట్గా దళిత సమాజాన్ని చైతన్య పరిచిండు. రాజ్యాంగ రచనా సమయంలో అంబేద్కర్ అతిథిగా డిల్లీలో ఉంటూ ఆయనకు సహాయకుడిగా పనిజేసిండు. నిజాం ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా ఉద్యమాలు నడిపిండు. నిజాం కాలేజిలో ఎమ్మే చేసిన తొలి తెలంగాణ దళితుడిగా రికార్డుల్లోకెక్కిండు. ఇంగ్లీషులో ‘హైదరాబాద్ ఇన్ రిట్రాస్పెక్ట్’, ‘గ్లింప్సెస్ ఇంటూ అవర్ ప్రాబ్లమ్స్’ పేరిట రెండు పుస్తకాలను వెలువరించాడు. మొదటి నుంచి రెబెల్గా ఉన్నటు వంటి వీరస్వామి ఎక్కడ ఏ చిన్న అన్యాయం కనిపించిన దాన్ని సహించేవాడు కాదు.
డిసెంబర్ 23, 1919లో సికింద్రాబాద్లో కటికెల రామ స్వామి, చంద్రమ్మ దంపతులకు తొమ్మిది మంది సంతానంలో పెద్దవాడిగా జన్మించిండు. ఈయనకు నలుగురు తమ్ముళ్ళు, నలు గురు చెల్లెండ్లుండేవారు. విలియమ్ బార్టన్ స్కూల్లో చదువుకున్నడు. పాఠశాలలో ఉన్నప్పుడు నాలుగో తరగతిలో గాంధీ టోపి ధరించి నందుకు సస్పెండ్ కూడా అయ్యిండు. ఆ తర్వాత 1936లో మహ బూబియా హైస్కూల్నుంచి మెట్రిక్యులేషన్ పరీక్ష పాసయ్యిండు. 1938లో వందేమాతర ఉద్యమంలో పాల్గొన్నాడు. దళిత జాతీయ సంఘం, డిప్రెస్డ్ క్లాసెస్ లీగ్ సంస్థలను స్థాపించిండు. 1942లో క్విట్ ఇండియా ఉద్యమంలో భాగస్వామి అయ్యిండు. ఆ తర్వాత నిజాం కాలేజి నుంచి 1943లో బి.ఎ, 1946లో మద్రాసు విశ్వ విద్యాలయం (ఆనాడు నిజాం కాలేజి మద్రాసు విశ్వవిద్యాలయానికి అనుబంధంగా ఉండేది) నుంచి ఎం.ఎ పట్టా పుచ్చుకున్నడు. తన రాజకీయోద్యమాలకు ప్రోత్సాహంగా ఈయనకు ‘గాంధీ స్కాలర్షిప్’ బహుశా హరిజన సేవక్ సంఘం తరపున దక్కింది. ఈ స్కాలర్షిప్ సహాయంతో తన చదువును కొనసా గించిండు. వివిధ ఉద్యమాల్లో పాల్గొన డంతో ఆయన తన ఎమ్మేను 27 ఏండ్లకు పూర్తి చేసిండు. కొద్దిరోజులు బొంబాయిలో అంబేద్కర్ స్థాపించిన సిద్ధార్థా కళాశాలో లెక్చరర్ గా పనిచేసిండు. అయితే అక్కడి రిజిస్ట్రార్ చిత్రే పద్ధతి నచ్చక ఉద్యోగానికి రాజీనామా ఇచ్చి హైదరాబాద్ చేరు కున్నాడు. ఇక్కడి రాజకీయాల్లో చురుగ్గా పాల్గొన్నాడు. బి.ఎస్.వెంకటరావు, జె.హెచ్.సుబ్బయ్యల స్ఫూర్తితో రాజకీయాల్లోకి అడుగుపెట్టిన వీరా స్వామి వారిద్దరితో కలిసి ఢిల్లీలో 1947 జూన్లో అంబేద్కర్ అతిథిగా అక్కడే ఉన్నాడు. ఆ తర్వాత ఎక్కడ ఏ చిన్న లోపం కనిపించినా దాన్ని సరిదిద్దడమనేది అంబేద్కర్ నుంచి నేర్చుకున్నడు. అంబేద్కర్ పిలుపు మేరకు మొదట జె.హెచ్.సుబ్బయ్య షెడ్యూల్డ్ కాస్ట్ ఫెడ రేషన్ని హైదరాబాద్లో ఏర్పాటు చేసిండు. దీని తరపున షెడ్యూల్డ్ కాస్ట్ ఎడ్యుకేషనల్ కాన్ఫరెన్స్ని 1947 జూన్ ఎనిమిదిన హైదరాబాద్ లోని ఆదిహిందూ భవన్లో వీరాస్వామి ప్రారంభించాడు. ఈ సమా వేశానికి వివిధ ప్రాంతాల నుంచి లబ్దప్రతిష్టులైన విద్యావేత్తలు పాల్గొన్నారు.

అనంతరం సుబ్బయ్య పిలుపు మేరకు తెలంగాణ అంతటా పర్యటించి షెడ్యూల్డ్ కాస్ట్ ఫెడరేషన్ శాఖలను ఏర్పాటు చేసిండు. ఆ సంస్థకు కార్యనిర్వాహక కార్యదర్శిగా పనిచేసిండు. అయితే ఈ దశలో సుబ్బయ్యతో పొరపొచ్చాలు రావడంతో 1949 లో షెడ్యూల్డ్ కాస్ట్ ఫెడరేషన్కు రాజీనామా ఇచ్చి అరిగె రామాస్వామి నేతృత్వంలోని ‘దళిత జాతీయ సంఘం’లో చేరిండు. ఉపాధ్యక్షుడిగా ఎన్నికయిండు. అయితే ఈ సంఘానికి ఏకపక్షంగా ఎస్.ఆర్. బాబయ్యను అధ్యక్షుడిగా నియమించడాన్ని వ్యతిరేకిస్తూ దానికి కూడా రాజీనామా చేసిండు. ఆ తర్వాత ఆలిండియా డిప్రెస్డ్ క్లాసెస్ లీగ్కు అనుబంధంగా హైదరాబాద్ డిప్రెస్డ్ క్లాసెస్ లీగ్ని ఏర్పాటు చేసిండు. ఈ లీగ్ సభలు నవంబర్ ఎనిమిది, 1950లో జరిగాయి. ఆ సభల్లో లీగ్ హైదరాబాద్ శాఖ అధ్యక్షుడిగా వీరాస్వామి ఎన్నికయిండు.
ఈ దశలో బి.ఎస్.వెంకటరావు, శ్యామ్సుందర్, వి.రామారావు దోస్తానితో దళిత నాయకులు మజ్లిస్ పార్టీతో చెట్టాపట్టాలేసుకొని తిరగడం వల్ల తమ సామాజిక వర్గం వారికి లాభం కన్నా నష్టమే ఎక్కువ జరుగుతుందని భావించాడు. అదే విషయాన్ని 1948 జూన్లో డిల్లీ వెళ్ళి అంబేద్కర్, సర్దార్ పటేల్కు వినతి పత్రాల ద్వారా తెలియ జేసిండు. హైదరాబాద్ ప్రజలకు రజాకార్ల నుంచి విముక్తి కలిగించాలని విన్నవించాడు.
ఈయన జాతీయోద్యమంలో క్రియా శీలంగా పాల్గొనడమే గాకుండా, జీవితాంతం ఖాదీ బట్టలనే ధరించిన జాతీయవాది వీరాస్వామి. తాను చదువుకున్న విలియం బార్టన్ స్కూల్ ట్రస్ట్ సభ్యుడిగా పని చేసిండు. 1965 ఆ ప్రాంతంలో దామోదరం సంజీ వయ్య ముఖ్యమంత్రిగా ఉండడంతో ఆయన్ని ఒప్పించి బ్రిటీష్ వాడయిన విలియం బార్టన్ పేరిట ఉన్న స్కూల్ పేరును ఎం.ఎల్. ఆదయ్య స్మారక పాఠశాలగా మార్పించిండు.
సికింద్రాబాద్ మున్సిపల్ కౌన్సిలర్గా తొలిసారిగా ఎన్నికల బరిలో నిలిచిండు. 1948లో జరిగిన ఈ ఎన్నికల్లో కాంగ్రెస్ అభ్యర్థి గా రంగంలోకి దిగి తన సొంత వదిన జె. ఈశ్వరీ బాయి చేతిలో ఓడిపోయిండు. ఆ తర్వాత 1952లో జరిగిన తొలి అసెంబ్లీ ఎన్నికల్లో కల్వకుర్తి ద్విసభ్య నియోజకవర్గం నుంచి శాసనసభకు ఎన్నికయిండు. తిరిగి 1957లో కా మారెడ్డి నుంచి పీజెంట్స్ అండ్ వర్కర్స్ పార్టీ తరపున పోటీ చేసి ఓటమి చవి చూసిండు. అలాగే 1962, 1969 ఎన్నికల్లో మహబూబ్ నగర్ పార్లమెంటు నియోజకవర్గం నుంచి స్వతంత్ర అభ్యర్థిగా పోటీ చేసి ఓడిపోయాడు. పేదల పక్షపాతి, ముక్కు సూటి వ్యక్తిత్వంగల వీరస్వామి అధికారంలో ఉన్నా, ప్రతిపక్షంలో ఉన్నా ప్రజల అభ్యు న్నతికే సమయాన్ని కేటాయించాడు.
విద్య ద్వారా మాత్రమే దళితుల తలరాతలు మారుతాయని ఆచరించి ప్రచారం చేసిన మేధావి. ఈయన తండ్రి కటికెల రామ స్వామి విద్యాశాఖలో రీజియనల్ జాయింట్ డైరెక్టర్గా రిటైరయ్యిండు. ఆ తర్వాత ఆంధప్రదేశ్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమీషన్ సభ్యుడిగా కూడా పనిచేసిండు. వీరస్వామి తన ప్రజాజీవితాన్ని 1947 జూన్ ఎనిమిదిన హైదరాబాద్లోని ఆది హిందూ భవన్లో జరిగిన ఆరవ షెడ్యూల్డ్కాస్ట్ విద్యా సదస్సు ప్రారంభకుడిగా మొదలు పెట్టిండు. ఈ సదస్సుకు మద్రాసు నుంచి వచ్చిన దళిత విద్యార్థి నేత ఓ. మహీపతి అధ్యక్షత వహించాడు. ఈ సభను ప్రారంభించిన వీరస్వామి మాట్లాడుతూ జీవితంలో ఏది సాధించాలన్నా విద్య ఉండాలనీ, అయితే గతంలో ఎన్నోసార్లు డిమాండ్ చేసినప్పటికీ నిజాం ప్రభుత్వం దళితులకు విద్యావకాశాలను కల్పించడంలో విఫలమైందని విమర్శించిండు. ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా ఎవరు మాట్లాడినా అరెస్టు చేస్తున్న సమయంలో ఈ సదస్సు జరిగింది. ఆ సదస్సులో ప్రభుత్వాన్ని విమర్శించడమంటే కోరి కొరివితో తలగోక్కున్నట్లే! అయితే వీటిలో వేటికి భయపడకుండా ఆయన”It is a pity that our incessant demands for the establisment of Government hostels in the various district headquarters for the benefit of the Scheduled Castes students have not struck a note of response in the heart of Governemnt” (పి.ర్. వెంకటస్వామి, అవర్ స్ట్రగుల్ ఫర్ ఎమాన్సిపేషన్ పేజి. 463). జిల్లా కేంద్రాల్లో దళిత విద్యార్థుల కోసం హాస్టల్స్ నిర్మించాలని ఎన్నిసార్లు విజ్ఞాపనలు అందజేసినా ప్రభుత్వం పట్టించుకోవడం లేదని విమర్శించిండు. ఈ విద్యాసదస్సుకు ఉపాధ్యక్షుడిగా కూడా పని చేసిన వీరస్వామి వివిధ సందర్భాల్లో ప్రభుత్వ ప్రజా వ్యతిరేక వైఖరిని ఖండించేవాడు. పత్రికల్లో వ్యాసాలు వెలువరించేవాడు. ఈయన వ్యాసాలు ఎక్కువగా ‘హైదరాబాద్ బులిటెన్’లో అచ్చయ్యేవి.
దేశ విభజన సమయంలో పంజాబ్ లోని ప్రజలు ముఖ్యంగా దళితులు ఎదుర్కొంటున్న దీన స్థితిని చూసి చలించి వారికి సహా యపడేందుకు కృషి చేసిండు. ‘ఆల్ హైదరా బాద్ పంజాబ్ రిలీఫ్ కమిటీ’ని ఏర్పాటు చేసి బట్టలు, ఇతర సామాగ్రిని సేకరించి వారికి అందజేసిండు. అలాగే దేశంలోని వివిధ ప్రాంతాల నుంచి హైదరాబాద్కు వలస వచ్చే వారిని ఎలాంటి ‘ఇమ్మిగ్రేషన్ చట్టాలు’ లేకుండా రానిస్తున్నారు. వారికి ఉపాధి, వసతి కల్పిస్తు న్నారు. స్థానికులు ఇబ్బందులు పడుతున్న సమయంలో లక్షల రూపాయలు వెచ్చించి కొద్ది కాలంలో వెళ్ళిపోయే శరణార్థులకు ఎక్కువ ప్రాధాన్యత ఇవ్వడాన్ని కూడా ఆయన తప్పు బట్టిండు. అలాగే హైదరాబాద్లో ఏండ్ల తరబడిగా ఉంటున్న నిరుద్యోగులను ఈ ప్రభుత్వం పట్టించుకోవడం లేదని విమర్శించిండు. ‘‘ఇప్పటికే మన రాష్ట్రంలో భాషపరమైన, జాతిపరమైన సమస్య లున్నాయి. వీటికి తోడు బయటి నుంచి వలస వచ్చిన వారితో
సమస్యలు తెచ్చుకోకూడద’ని ఆయన ప్రభుత్వాన్ని హెచ్చరించిండు. వివిధ ప్రాంతాల్లోని ప్రజలు హైదరాబాద్కు రాకుండా కచ్చితమైన ‘ఇమ్మిగ్రేషన్ చట్టాలు’ తీసుకు రావాల్సిన అవసరముందని ప్రభుత్వా నికి సూచించిండు.

‘దేశం చాలా క్లిష్ట పరిస్థితుల్లో ఉన్నది. విద్యార్థులు దేశానికి మూల స్థంభాలు. వాళ్లు తమ విద్యపైనే దృష్టి కేంద్రీకరించాలి. వాళ్ళందరూ ఎలాంటి రాజకీయ కార్యకలాపాల్లో పాల్గొనకుండా, సమ్మెలకు దిగకుండా, ఎలాంటి ప్రలోభాలకు లొంగకుండా చదువు కోవాలని’ ఆయన పిలుపునిచ్చాడు.
వీరస్వామి తన రాజకీయ జీవితాన్ని హైదరాబాద్లో గందర గోళం నెలకొన్న సమయంలో ప్రారంభించిండు. బి.ఎస్.వెంకట రావు లాంటి నిరక్షరాస్యుణ్ణి విద్యాశాఖ మంత్రిగా చేయడమే గాకుండా కోటి రూపాయల ‘దళితుల అభివృద్ధి నిధి’ ఆయన అధీనంలో ఉంచడాన్ని ఆక్షేపించిండు. ఒకవైపు రజాకార్లు, మరో వైపు కమ్యూని స్టులు తెలంగాణ అంతటా కార్యకలాపాలు నిర్వహిస్తున్న సమయం లో భారతదేశం వాటిని ఖండిస్తూ ప్రకటన ఇచ్చింది. దీన్ని బి.ఎస్. వెంకటరావు ఖండించిండు. అయితే బి.ఎస్.వెంకటరావుకు అంత ‘సీన్’ లేదంటూ పత్రికల్లో ప్రకటనలిచ్చిండు. ఒక మంత్రికి ఎదురుగా ధైర్యంగా నిలిచిండు. అంతేగాదు ప్రభుత్వంలోని దళిత ఎమ్మేల్యే లందరూ వెంటనే రాజీనామా చేయాలని కూడా డిమాండ్ చేసిండు. ‘ఈ ఎమ్మెల్యేలు తాము గెలిచిన నాటినుంచి దళిత వర్గాల అభ్యున్నతి కోసం ఎలాంటి మేలు చేయలేదు. ఆర్థిక స్థితిలో ఎలాంటి మార్పులు రాలేదు. దళితులు ముఖ్యంగా గ్రామాల్లో ఉన్న వారి అభ్యున్నతిని ఎవ్వరూ పట్టించుకోవడం లేదు’ అని ఆయన ఆక్షేపణ తెలిపిండు. దళితులకు విద్యావసతులు కల్పించడం లోనూ, వివిధ శాఖల్లో దళితులకు రిజర్వేషన్లు సాధించడంలో పూర్తిగా విఫలమైనం దున ఎమ్మెల్యేలు రాజీనామా చేయాలని కోరిండు. రాజకీయ నాయకులు ప్రజలకు జవాబు దారిగా ఉండాలనేది ఆయన అభిప్రాయం.
రాజకీయ పార్టీల విషయంలో కూడా ఆయన ముక్కుసూటిగా ఉండేవాడు. ప్రతిసారి ‘ఆది హిందూ ఇండిపెండెంట్ లీగ్’ అనే పార్టీ వారు 40 లక్షల దళితుల ప్రతినిధిగా మాట్లాడుతున్నాం అనేవారు. అయితే ఆయన ఆ పార్టీ హైదరాబాద్లో అదీ కొన్ని ప్రాంతాల్లోని వారికి మాత్రమే తెలుసు, జిల్లాల్లోని వారికి అసలే తెలియదు, అట్లాంటప్పుడు అందరి ప్రతినిధిగా చెప్పుకోవడం సరికాదంటూ ఆయన తప్పుబట్టారు. రజాకార్ల నాయకుడు కాసిం రజ్వీని ఆయన కార్యకర్తల దుర్మార్గాలను వీరస్వామి దుయ్యబట్టిండు. డిప్రెస్డ్ క్లాసెస్ అసోసియేషన్ ఆయనతో భుజం భుజం కలిసి తిరగడాన్ని కూడా ఆయన వ్యతిరే కించిండు. 1952లో ఆల్వాల్లో వెంకటాపురం కాలనీని అభివృద్ధి చేసిండు. అలాగే వెంకటాపురం కో ఆపరేటివ్ హౌజింగ్ సొసైటీని ఏర్పాటు చేసి పేద దళిత వర్గాల వారికి తక్కువ ధరకు ఇండ్లు కట్టించి ఇచ్చాడు.
దళితుల సమస్యలను అంతర్జాతీయ సమాజం దృష్టికి తీసుకె ళ్ళిండు. 1968 డిసెంబర్ ఆరున ఆది ఆంధ్ర మహాసభ సమావేశం జరిగింది. ఈ సభలో తాను ఉత్తేజ పూరితమైన ప్రసంగం చేయడమే గాకుండా ఒక విజ్ఞాపన పత్రాన్ని తయారు చేసి అమెరికాలోని ఐక్యరాజ్యసమితి సెక్రెటరీ జనరల్కు భారత ప్రతినిధి ఇ.వి.చిన్నయ్య ద్వారా పంపించాడు. 1980లో మరొక్క సారి దళితులకు ‘ప్రత్యేక నియోజకవర్గాలు’ ఏర్పాటు చేయాలనే డిమాండ్ని ముందుకు తీసు కొచ్చిండు. ఈయన చేసిన సేవలకు గాను భారత స్వాతంత్య్ర రజతోత్సవాల్లోనూ, ఆ తర్వాత 1985లో అప్పటి ముఖ్యమంత్రి ఎన్టీరామారావు సన్మానించారు. గౌరవించారు.
ఎన్ని అవాంతరాలు, ఇబ్బందులెదురైనా, గెలుపు, ఓటములతో సంబంధం లేకుండా దళితుల అభ్యున్నతే పరమావధిగా, అంబేద్కర్ బాటలో నడిచిన ఉద్యమ పోరు కెరటం వీరస్వామి. తన గొంతుతో లక్షల మందిని సమ్మో హన పరిచిండు. ఉద్యమం వైపు ఆకర్షించిండు. పత్రికల్లో రచనల ద్వారా ఎంతోమందిని చైతన్య పరిచిండు. ఆంగ్లంలో పుస్తకాలు రాసి అంతర్జాతీయ ఖ్యాతి పొందిండు. ఆయన తాను నమ్మిన ఆశయాల కోసం ఆఖరి క్షణం వరకూ తొట్రుపాటు లేకుండా నిలబడ్డడు. ఈయన మే 19, 1999లో తుదిశ్వాస విడిచారు. ఈయన కిద్దరు కుమారులు కె.వి. దేవదత్, కె.వి.నళిన్ దత్, కుమార్తె అపర్ణ ఉన్నారు. హైదరాబాద్ దళిత సమాజాన్ని అంబేద్కర్ మార్గంలో నడిపించిన సాహసి వీరస్వామిని జయంతి సందర్భంగా స్మరించుకుందాం. ఆయన ఆశయాలను ఆవాహన చేసుకుందాం!!
-సంగిశెట్టిశ్రీనివాస్,
98492 20321