ఆవాస విధ్వంసం వల్లనూ, కొత్త తెగలు చొప్పించడం వల్లనూ, రసాయన కాలుష్యం వల్లనూ, వ్యవసాయం పెరగడం వల్లనూ ఎన్నో రకాల తెగలు అంతరించి పోతున్నాయి.
International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources. (Red data book).
గత 50 కోట్ల సంవత్సరాల కాలంలో ఐదుసార్లు గొప్ప వినాశనాలు జరిగాయి. మొదటిది 448 మిలియన్ సంవత్సరాల క్రితం ఆర్థోవిషియన్ కాలంలో రాగా, రెండవది 365 మిలియన్ సంవత్సరాల క్రితం డెవోనియన్ కాలంలో సంభవించింది. కాగా మూడవది 286 మిలియన్ సంవత్సరాల క్రితం పెర్మియాన్ కాలంలో, నాలుగవది 210 మిలియన్ సంవత్సరాల క్రితం ట్రియాసిక్ కాలంలో, ఐదవది 66 మిలియన్ సంవత్సరాల క్రితం క్రెటాసియస్ కాలంలో వచ్చాయి. వీటిలో ప్రతిసారీ భూమండలంపై ఉన్న జీవజాలానికి అనంతమైన నష్టం దాపురించింది. ఈ చివరి వినాశనంలోనే పెద్ద పెద్ద డైనోసార్లు కనుమరుగయ్యాయి అంటారు. వీటిలో మొదటి నాలుగు వాతావరణంలో వచ్చిన పెను మార్పుల వల్ల సంభవించగా, ఐదవది మాత్రం గొప్ప ఉల్కాపాతం వల్ల జరిగిందంటారు. ఇక, ఆరవ వినాశనం ప్రస్తుతం కొనసాగుతోంది. దీనికి సూత్రధారి ప్రకృతి కానేకాదు! అసలు పాత్రధారి ఈ తెలివిగల మనిషే! అది కూడా ఒక్క దూటున జరుగకుండా నిరంతరాయంగా, క్రమంగా వినాశన స్థాయి పెరుగుతూ సంభవిస్తోంది.
ఇటువంటి సమాచారం తెలుసుకున్నప్పుడు, వంట బట్టించుకున్నప్పుడు మనకు, పుస్తకాల గురించి గుంటూరు శేషేంద్ర శర్మ వ్యాఖ్యానించి నట్టు, ఆలోచన పెరగాలి, కర్తవ్యం బోధపడాలి, పటిష్టమైన అడుగు భవిష్యత్ దృష్టితో ఆశావహంగా సాగాలి! అంతే గాని, నిరాశలో మునిగి పోయి నిరుత్తరులు కావడం మరింత వినాశనానికి పరోక్షంగా దోహదపడటమే అవుతుంది! కర్తవ్యోన్ముఖులం అయ్యే దాకా ఆవేశం వుండవచ్చు. అయితే కార్యరంగంలో దూకిన క్షణం నుంచీ నెమ్మదితనం వుండాలి, సహిష్ణుత పెరగాలి, సాటి సంస్కృతులను ప్రేమించాలి, విబేధించే పరిస్థితులు తారసపడినప్పుడు సంఘర్షణ కన్నా సామరస్యానికే ప్రాధాన్యత ఇవ్వాలి! సరిగ్గా ఈ సందర్భంలోనే కమ్యూనికేషన్ చెయ్యడం కోసం కళలూ సాహిత్యరూపాలూ అవసరమవుతాయి. సరిగ్గా ఆ విషయం గురించే ఇక్కడ ప్రస్తావించు కుంటున్నాం.
ఒకవైపు కరోనా ఎందుకు, ఎలా సోకి, విజ•ంభించిందో ఇంకా స్పష్టంగా తేట పడలేదని భావిస్తున్న పరిస్థితుల్లోబీ చలి చంపిన తర్వాత మండుటేసవి మరింత మండిపోతోందనే సమీప భవిష్యత్తు గురించి బెదరగొట్టే సమాచారం మరింత వస్తున్న సమయంలో ఈ విషయాలు చర్చించుకోవడం కచ్చితంగా కీలకమే! పర్యావరణం కథావస్తువైతే, పర్యావరణ రచనలు కళారూపాలే! పుస్తకమైనా, సభలో చేసే ఉపన్యాసమైనా, రేడియో ప్రసంగమైనా, పత్రికా రచనయైనా, టెలివిజన్ డాక్యుమెంటరీ అయినా, షార్ట్ ఫిల్మ్ అయినా కమ్యూనికేషన్ కోసం ఉద్దేశింపబడినవే!
ప్రకృతితో మనిషి సంబంధం కొత్తదికాదు. ప్రకకృతి అంటే చుట్టూ వుండే భూమీ ఆకాశం, చెట్టూ చేమా, పక్షీ పాము, కొండా కోనా, నిప్పూ నీరు.. అది రమణీయం కావచ్చు లేదా వినాశనపు వైపరీత్యం కావచ్చు. నేడు పర్యావరణంగా పిలువబడేది సైన్స్ శాఖా? హ్యూమానిటీస్ విభాగమా? చరిత్రాంశమా? నీతిశాస్త్రమా అని కూడా సందేహం రావచ్చు. కానీ నిజానికి మనిషి ఆవిర్భావం నుంచి సముపార్జించిన జ్ఞానం నడిచిన తీరును, దాన్ని మనిషి
ఉపయోగించుకుంటున్న వైఖరిని ‘పర్యావరణ దృష్టి’గా పేర్కోవచ్చు. అంతరిస్తున్న ప్రాణికోటి, మండుతున్న భూగోళం, ఉష్ణోగ్రతలు పెరగడం, సముద్ర మట్టం పెరగడం వంటి వాటి గురించి మాటాడతాం గనక అది ‘ఎన్విరాన్ మెంటల్ సైన్స్’ మాత్రమే అని కొంతమంది భావిస్తారు. కానీ నిజానికి ‘పర్యావరణం’ అనేది సామాజిక చరిత్ర, వైయక్తిక ప్రవర్తన, దేశదేశాల మధ్య తోడ్పాటు, ప్రకృతి ఆరాధన, భవిష్యత్ బాధ్యత, నిరంతరమైన ఆశ, ప్రజాస్వామ్య యుతంగా వ్యవహరించడం ఇలా ఇంకా పలురకాలుగా విశ్లేషించవచ్చు. కనుకనే ఈ భూగోళం మనిషి కోసం మాత్రమే ఏర్పడింది కాదని, అందులో ఆవాసముండే అనంత ప్రాణికోటిలో మనిషి కేవలం ఒక జీవి మాత్రమేననే ఎరుక కలగాలని, అదే రీతిలో తులనం చేసి, ప్రాధాన్యాల (ప్రియారిటీస్)ను నిర్ణయించు కోవాలని కొందరు పదేపదే గుర్తుచేస్తుంటారు. అంటే ప్రతి ఆలోచనలో, ప్రతి మాటలో, ప్రతి పనిలో పర్యావరణం గురించిన స్పృహ వుండాలి. కనుక సమాజ హితం కోరే దీన్ని చరిత్ర అంటారో, సామాజిక శాస్త్రం అంటారో, కర్తవ్యం అంటారో, ఆశావాదం అంటారో మీ ఇష్టం! అలాగే ఇది సాహిత్యానికి, కళారూపాలకు మంచి ముడిసరుకు. ఇన్ని విషయాలు చెప్పుకున్నా పర్యావరణం ఏమిటని మరలా సందేహం రావచ్చు. మనిషి చుట్టూ వున్న ప్రతిదీ రాళ్ళూ రప్పలతో సహా పర్యావరణంలో అంతర్భాగమే!
మొదటి ప్రపంచయుద్ధం సముద్రతలంపై జరిగితే, టెక్నాలజి కారణంగా రెండవ ప్రపంచయుద్ధం గగనతలం మీద జరిగింది. రెండవ ప్రపంచయుద్ధం అనంతరం ఓ రెండు పోకడలు పాశ్చాత్య దేశాల్లో స్పష్టంగా కనబడతాయి. సాంకేతిక పరిజ్ఞానం ద్వారా చాలా దేశాలు ఆర్థికాభివృద్ధిని సాధించాయి. ప్రకృతి వనరుల వినియోగం పెరగడం వల్ల పెచ్చురిల్లిన కాలుష్యం వారిని ఆందోళన పరిచింది. మరోవైపు ప్రపంచయుద్ధంలో వాడిన అణ్వస్త్రాల కారణమైన వినాశన ఫలితాలు కొన్ని దేశాలనైనా గడగడలాడించింది. 1950 కాలానికే థేమ్స్, రైస్ వంటి నదులు కాలుష్యాలతో నిండిపోయాయి. జపాన్ దేశాన్ని ‘మినమట’ అనే నరాల వ్యాధి గడగడలాడించింది. టోకియో, లండన్, లాస్ ఏంజెల్స్ వంటి నగరాలలో గాలి విషపూరితమైంది. ఈ నేపథ్యంలో మొదలైన చైతన్యం 1960వ దశాబ్దంలో ఉద్యమంగా ఊపిరి పోసుకుంది. అదే రాజకీయాంశంగా మారి ఎన్నికల మేనిఫెస్టోలో అంతర్భాగం అయ్యింది. ఈ సందర్భంలోనే మరింత కాలుష్యం జరగకుండా చూడటం. సంభవించిన విపరిణామాలను సరిదిద్దుకోవడం మొదలైంది. ఇందులో భాగంగానే 1972లో ఐక్యరాజ్యసమితి ప్రపంచ పర్యావరణ సదస్సును జూన్ 5వ తేదీన ప్రారంభించింది. ఈ సందర్భాన్నే మనం ‘ప్రపంచపర్యావరణ దినోత్సవం’గా స్ఫూర్తి పొందుతూ కర్తవ్యోన్ముఖులం అవుతున్నాం.

భారతదేశ పర్యావరణ ఉద్యమాలకు ప్రపంచంలో ఇతర చోట్ల జరిగిన పర్యావరణ ఉద్యమాలకు తేడా ఒకటి స్పష్టంగా ఉందని జాన్ ఎస్. మూలక్కట్టు అనే సామాజిక శాస్త్రవేత్త ఇటీవల వ్యాఖ్యానించారు. భారతదేశపు పర్యావరణ ఉద్యమాలలో పేదలు కీలకపాత్ర పోషించగా ఇతర దేశాలలో నగర మధ్యతరగతి వ్యక్తులు ప్రధానంగా పోరాడుతున్నారు. ప్రపంచ పర్యావరణ సదస్సుతో సంబంధం లేకుండా ‘చిప్కో ఉద్యమం’ మనదేశంలో ఇప్పుడు ఉత్తరాఖండ్గా పిలువబడే ప్రాంతంలో 1973లో మొదలై, 1974 మార్చి 26న ముగిసింది. ఇందులో నరికివేస్తున్న చెట్లను ఆపడానికి గ్రామీణ ప్రజలు ముఖ్యంగా మహిళలు పాల్గొని విజయవంతం చేశారు. చిప్కో అంటే చెట్లను కావలించుకోవడం. దీనిని భారతదేశపు తొలి పర్యావరణ పోరాటంగా పేర్కొంటాం. తరువాతి కాలంలో కేరళలో జరిగిన సైలెంట్ వాలీ ప్రాజెక్టు వ్యతిరేకోద్యమం, మధ్యప్రదేశ్ లో జరిగిన నర్మద బచావ్ ఆందోళన మొదలైనవాటిని ప్రధానంగా చెప్పవచ్చు. ఇంకా ఒరిస్సాలో చిలుకా సరస్సు కోసం స్థానికులు చేసిన ఉద్యమం, కేరళలో కోకో కోలా ఫ్యాక్టరీ మూసివేత, కర్ణాటక రాష్ట్రంలో జరిగిన చెట్ల రక్షణ ఉద్యమం కూడా ప్రధానమైనవే. ఏ పర్యావరణ రక్షణ ఉద్యమమైనా ఆశావహ దృష్టితోనే మొదలవుతుంది.
ఈ ఉద్యమాలు భారతదేశంలో డా. రామచంద్ర గుహ ప్రకారం 9 దశాబ్దాల క్రితం మొదలయ్యాయి. 1928 డిసెంబర్ 20వ తేదీ ‘యంగ్ ఇండియా’ పత్రికలో ఇంగ్లండ్ పాలన, ఆలోచనా విధానం ఎలావుందో వ్యాఖ్యానిస్తూ గాంధీజీ ఇలా రాశారు. ‘‘ఈ భూగోళంలోని వనరులలో సగాన్ని బ్రిటన్ కబళించింది. అదే దిశలో మనదేశం వెళ్ళాలంటే ఎన్ని భూగోళాలు కావల్సి వుంటుందో? ’’ భారతీయ గ్రామీణాభివృద్ధి సంబంధించి ఎంతో కృషి చేసిన స్వాతంత్య్ర సమరయోధులు జె.సి. కుమారప్పఇంగ్లండు పాటించిన ఆర్థిక విధానాన్ని ‘పారాసైటిక్ (parasitic) ఎకానమీ’ అని ఘాటుగా విమర్శించారు. ఇతనినే రామచంద్ర గుహ భారతదేశపు తొలి పర్యావరణ పోరాటయోధునిగా అభివర్ణిస్తారు. 1944 నుంచి హిమాలయాల దాపున గ్రామీణ రంగం, పంటలు, నీటి సంరక్షణ, పశువులు వంటి పర్యావరణ సంరక్షణ కోసం కిసాన్, పశులోక్, గోపాల్ ఆశ్రమాలపేర ఎంతో కృషి చేసిన మీరాబెన్ (madeleineslade) మన దేశపు తొలి ‘ఎకో ఫెమినిస్ట్’ (Eco-feminist). దాదాపు అదే కాలంలో ఇదే దిశలో కృషి చేసిన మరో యూరోపియన్ వనిత సరళా బెన్ (Catherine Mary Hellman).భారతదేశంలో పర్యావరణ దృష్టి మొదలు కావడానికి కారణమైన చాలామంది సుందరలాల్ బహుగుణతో సహా విమలా బహుగుణ, సాధన్ మిశ్రా, రాధాభట్, చండీ ప్రసాద్ భట్ ఇత్యాదులు సరళాబెన్ స్ఫూర్తి తోనే నడుం కట్టినవారు.
1972లోనే ‘ఎన్విరాన్ మెంట్’ అనే మాట చలామణిలోకి వచ్చింది. ‘సస్టైనబుల్ డెవలప్ మెంట్’ అనే మాట (మనదగ్గ లేదా సుస్థిర అభివ•ద్ధి) అనే భావనను 1980లో ఇంటర్నేషనల్ యూనియన్ ఫర్ ది కన్సర్వేషన్ ఆఫ్ నేచర్ అనే సంస్థ ప్రపంచ పర్యావరణ సంరక్షణా వ్యూహాల గురించి వివరిస్తూ ఇది తొలి అవసరమంటూ ‘సస్టైనబుల్ డెవలప్ మెంట్’ అనే పదం మొట్టమొదటిసారి వాడింది. తర్వాత్తర్వాతనే ‘హోలిస్టిక్ డెవలప్ మెంట్’, ‘పీస్ అండ్ పాస్పెరిటీ’, ‘లిమిట్స్ టు గ్రోత్’ వంటి భావనలు కూడా ముందుకు వచ్చి చర్చింపబడ్డాయి. ఎప్పటికప్పుడు అత్యంత అవసరమైన విషయాల మీద ప్రపంచం దృష్టి పెట్టాలని ప్రపంచ పర్యావరణ దినోత్సవం సందర్భంగా ప్రత్యేక ఇతివవృత్తాలను ఎంపిక చేసుకొని, వాటి కేంద్రంగా కార్యక్రమాలు జరుగుతూ ఉంటాయి. ఉదాహరణకు ఈ ఇటీవల ఐదు సంవత్సరాలలో ప్రపంచ పర్యావరణ దినోత్సవాల ఇతివృత్తాలివి:

- జీవవ్యవస్థలను యథాస్థితికి తీసుకురావడం (2021)
- ప్రకృతితో సామరస్యంగా, మనదగ్గ రీతిలో జీవించడం (2022)
- ప్లాస్టిక్ పొల్యూషన్కు పరిష్కారాలేమిటి (2023)
- నేలను యథాస్థితికి తేవడం, ఎడారీకరణ, కరువులను నియంత్రించడం (2024),
- ప్లాస్టిక్ కాలుష్యానికి చరమ గీతం (2025)
పర్యావరణ సాహిత్యం, పర్యావరణ రచనలు గురించి మరింత మాట్లాడే ముందు మరికొన్ని స్థూలమైన సాహిత్య, సామాజిక సంగతులను చర్చించుకోవాలి. ఏదన్నా ఒక సమస్య జటిలమై పెద్ద అవరోధంగా మారినపుడు మాత్రమే దాని గురించి మరింత అధ్యయనం, పరిష్కార దిశగా అన్వేషణ మొదలు పెట్టడం మానవ నైజం. ఈ క్రమంలోనే ఆయా భావనలకు నామకరణాలు జరగడమే కాక, కొత్తగా అధ్యయనాంశాలు కూడా ఏర్పడతాయి. అంత మాత్రాన ఆ సమస్య అంతకుముందు లేదని ఎంత మాత్రమూ పరిగణించకూడదు. భవిష్యత్ దృష్టి వుండి, నిశితమైన సమాజ పరిశీలన చేయగలిగిన దార్శనికులైన వారు కొందరైనా తమ వైతాళిక గానాన్ని వినిపిస్తారు.
రెండేళ్ల క్రితం హైదరాబాదు నగరంలో వీధి కుక్క వాతపడి ఓ బాలుడు మరణించిన విషయం మనకు తెలిసినదే. ఈ సంఘటనను సందర్భంగా తీసుకుని ఢిల్లీ, కలకత్తా వంటి నగరాల నుంచి వెలువడే ‘ది పయనీర్’ అనే ఆంగ్లపత్రిక మనిషి – జంతువు పెనుగులాటగా లోతైన విశ్లేషణను సంపాదకీయంగా రాసింది. అంత క్రితం ఎప్పుడూ కుక్కలు బాలుణ్ణి చంపడం అనే విపరీత పరిస్థితిని మనం చూడలేదు, వినలేదు. 1923 ఫిబ్రవరి 8వ తేదీన ఘాజియాబాద్ కోర్టు భవనం మొదటి అంతస్తులో చిరుత ప్రవేశించి కలకలం రేపింది. తిరుమల కొండలలో, సింహాచలం కొండదారులలో పులుల వార్తలను మనం అపుడపుడు చూస్తుంటాం కానీ, ఇలాంటివి తరచు తారసపడవు. కొన్ని సంవత్సరాల క్రితం అస్సాం లోని కాజీరంగా నేషనల్ పార్క్ లో ఏనుగులు వెంటపడి కొందరిని చంపడం, మానవ దేహపు భాగాలను అవి తినడం పెద్ద ఎత్తున చర్చ అయింది. మందపు చర్మం గల జంతువులలో కొన్ని ఖనిజ ధాతువులు లోపిస్తే కొన్ని విపరీత పోకడలు వస్తాయని అప్పట్లో వివరించబడింది. ఇలాంటి ఉదాహరణలు మనదేశం నుంచే బోలెడు ఇవ్వవచ్చు.
ఐఐటి కాన్పూరులో మెకానికల్ ఇంజనీరింగ్ చదివిన అనిల్ అగ్రవాల్ తరువాతి కాలంలో పర్యావరణ ఉద్యమ శీలిగా మారి ‘సెంటర్ ఫర్ సైన్స్ అండ్ ఎన్విరాన్మెంట్’ అనే సంస్థను ప్రారంభించారు. అక్వావాటర్ గురించి, కూల్డ్రింకుల గురించి పెద్ద ఎత్తున భారతీయ సమాజాన్ని అప్రమత్తం చేసింది కూడా వీరే. ఈ సంస్థ ‘డౌన్ టు ఎర్త్’ పేరున ఒక ఆంగ్ల పక్ష పత్రికను కూడా 1992 నుంచి నిర్వహిస్తోంది. తొలి దశలో ఈ పత్రికను ‘ఫోర్ట్ నైట్లీ ఆన్ సైన్స్ అండ్ ఎన్విరాన్ మెంట్’ గా ప్రకటించుకునేవారు. అయితే ఇటీవల సంవత్సరాలలో దానిని ‘ఫోర్ట్ నైట్లీ ఆన్ పాలిటిక్స్ ఆఫ్ డెవలప్ మెంట్ అండ్ హెల్త్’గా మార్చారు. ఈ మారిన వివరణ విస్తృతమైన పర్యావరణ దృష్టిని విపులీకరిస్తుంది!
డా. నాగసూరి వేణుగోపాల్
ఎ : 9440732392