ప్రపంచంలోని భిన్న ప్రాంతాల నుండి విభిన్నమైన ప్రతిఘటనలను ఉద్యమాలు తలెత్తటం మనం చూస్తూ ఉంటాం. అభివృద్ధి అనే పేరిట ప్రపంచం నలుమూలల నుండి పర్యావరణానికి ముప్పు ఏర్పడింది. సంక్షోభాలు తలెత్తాయి. ఒకదాని తరువాత ఒకటిగా ఏదో ఒకరూపంలో నిరసనోద్యమాలు కొనసాగుతూ వస్తూనే ఉన్నాయి. ప్రకృతికి అభివృద్ధిని సాకుగా చూపి ఎంతగానే నష్టం కలిగిస్తూనే ఉన్నాం. ఉద్యమాలు ఎలా పెల్లుబుకుతూ ఉన్నాయో గ్లోబల్ స్థాయిలో స్వచ్ఛంద సంస్థలు వివిధ రకాలుగా పర్యావరణ సమస్యలను తీసుకుని పోరాడుతూనే ఉన్నాయి. కాలుష్యం, జీవవైవిధ్యం, వాతావరణ మార్పులు, ఓజోనుపొర విధ్వంసం ఏనిమల్ రైట్స్, వన్యప్రాణుల సంరక్షణ, బయోస్ఫియర్ను కాపాడుకోవటం. పరిరక్షించుకోవటం లాంటి మాటలను కూడా పలు సందర్భాలలో వింటూ వస్తున్నాం. అలాగే ఐక్యరాజ్య సమితిలాంటి అంతర్జాతీయ సంస్థలు, పర్యావరణం అభివృద్ధిపై ఐక్యరాజ్య సమితి సదస్సులు ఐక్యరాజ్యసమితి అభివృద్ధి కార్యక్రమాలు ఎన్నో భిన్న పర్యావరణ సమస్యలపై మాట్లాడుతూ ఒక చైతన్యాన్ని ప్రజలలోనూ, జాతీయ ప్రభుత్వాలలకు కలిగించటానికి యథాశక్తి ప్రయత్నిస్తూ వస్తున్నాయి. దీనికి తోడుగా జాతీయ ప్రభుత్వాలు సానుకూలంగా స్పందిస్తున్నాయి. సమస్యలు తీవ్రతను గుర్తిస్తున్నాయి. ఆ మేరకు మంత్రిత్వశాఖలను వివిధ విభాగాలను సమాయత్తం చేస్తునే ఉన్నాయి. విద్యాపరంగా పలు జాతీయ సంస్థలు అంతర్జాతీయ కేంద్రాలు విశ్వవిద్యాలయాలు పర్యావరణ సమస్యల అధ్యయనం అవగాహన పరిష్కారాల కోసం విస్త•తంగానూ, గాఢంగానూ ప్రయత్నిస్తూ ఉన్నాయి. పర్యావరణ సమస్యలు ఏటేటా అటు అభివృద్ధి చెందిన, చెందుతూ ఉన్న దేశాల్లోనూ పెరుగుతూ వస్తున్నాయి. అభివృద్ధి చెందిన దేశాల్లో వీటి స్వభావం ఒకరకంగా ఉంటే, అభివృద్ధి చెందుతూ ఉన్న దేశాల్లో మరొక విధంగా ఉంటున్నాయి. అయితే అవగాహనా చైతన్యాలు గల వ్యక్తులు, సంస్థలు ముఖ్యంగా స్వచ్ఛంద సంస్థలు, కమ్యూనిటీ ప్రాతిపదికగా పనిచేసే వ్యవస్థలు ప్రధాన పర్యావరణ సమస్యల గురించి మెలకువగానే ఉన్నాయి. అసలు పర్యావరణం యింత ఘోరంగా దెబ్బతినడానికి పారిశ్రామిక వేత్తలకు, గుత్తేదార్లకు వాణిజ్యవేత్తలకు సహజ వనరులను దోపిడీ చేయటానికి ప్రత్యక్షంగానో, పరోక్షంగానో రాజ్యాధికారం గల వారి తోడ్పాటు ఉంటుందని గుర్తించటమే కాకుండా ఈ స్థితిని సవాలు చేస్తూన్నాయి. కారణాలు స్పష్టం చేసినాక ఆయా బాధ్యులను సీబీఓలు ప్రశ్నిస్తూనే ఉన్నాయి.
అయితే 1980, 1990లోనూ ఇరవై ఒకటో శతాబ్ది ప్రథమార్థంలోనూ పర్యావరణ సమస్యలు, పర్యావరణ ఉద్యమాలు ప్రాధాన్యాన్ని, గుర్తింపును సంతరించుకున్నాయి. ఈ ప్రాధాన్య గుర్తింపులకు చెప్పుకోదగిన కారణాలూ ఉన్నాయి. గ్లోబల్ పరవ్యవసానాలు గల పర్యావరణ విధ్వంసక సంఘటనలు 1980లలోనూ 1990 ప్రారంభంలోనూ రిగాయి. 1984లో జరిగిన భోపాల్ గ్యాస్ లీక్ దుర్ఘటనలో పదహారువేల మంది ప్రాణాలు కోల్పోయారు. అంతకు రెట్టింపు సంఖ్యలో గాయపడ్డారు. 1986 ఏప్రిల్లో చెర్నోబిల్ పేలిన ఘనటలో అనేక వేలమంది చనిపోవటం, క్షతగాత్రులు కావటం జరిగింది. 1989 మార్చి 24న ఎక్సాన్ నాల్డెజ్ చమురు చిందిన ఘటన పర్యావరణ విధ్వంసక ఘటనల్లో మరొకటి. అలస్కాలో చమురు చిందిన ఘటనకు బాధ్యులుగా ఎక్సాన్ కంపెనీ అని, ఎక్కువ పని భారం, తగు నైపుణ్యాలు లేని సిబ్బంది అని నేషనల్ ట్రాన్స్పార్టేషన్ సేఫ్టీ బోర్డు తప్పు పట్టింది. ఇక 1990ల్లో సంభవించిన గల్ఫ్ యుద్ధం ఆయల్ నిక్షేపాలను మండించటం, చమురు చిందటం కారణంగా వేలకొలదీ జంతుజాలం మృత్యువాత పడింది. ముఖ్యంగా పక్షులు అధిక సంఖ్యలో చనిపోయాయి. బెర్లిన్ గోడ కూల్చివేత కారణంగా ప్రచ్ఛన్న యుద్ధం పరిసమాప్తికొచ్చింది. అయితే పర్యావరణ సమస్యలు అత్యంత గాఢంగా పెట్టుబడిదారీ వ్యవస్థకు సవాళ్లు విసురుతున్నాయని కూడా గుర్తించబడింది. ఆర్థిక వ్యవస్థ తన దిశను మార్చుకోనట్లయితే ఈ సంక్షోభాల పరంపర మరింత తీవ్రత మవుతుందనీ గ్రహింపుకొచ్చింది. ఆర్థిక సంక్షోభాలు, పర్యావరణ సంక్షోభాలు పరస్పరం వ్యతిరేకంగా తలపడితే నష్టం జరగక తప్పదని అర్థమైంది. ఒకవైపు పెట్టుబడదారుడు ఉత్పాదక నష్టాల గురించి ఆందోళన చెందితే శ్రామిక వర్గం ఉద్యోగాలు కోల్పోతామనే ఆందోళనకూ గురయ్యింది. అంటే అభివృద్ధి అన్ని వేళలా సానుకూల ఫలితాలనే ఇవ్వదు. అభివృద్ధిని అడ్డుపెట్టుకొని, అభివృద్ధి లేకపోతే మానవాళి ప్రగతికి నష్టం వాటిల్లుతుందని, పురోగతిని సాధించలేమని వాదించి ప్రకృతికి అపార నష్టం కలిగించే క్రమం అప్రతిహతంగా ముందుకు సాగింది. ఒకవైపు పారిశ్రామిక వేత్తలు సహజ వనరులను నిర్విచక్షణతో దోపిడీ చేయటం, తమ లాభాలు తప్పు ఇంకేదీ పట్టని తనం. అడవులు తరిగిపోవటానికి, క్షేమానికి, భూగర్భజలాల పట్టిక దిగజారటానికి కారణమైంది.

అయితే 1992లో రియోలో జరిగిన ధరిత్రి శిఖరాగ్ర సదస్సు పర్యావరణ ఆచరణలకు సంబంధించి రెండు ధోరణులను వ్యక్తం చేసింది. అదే ఉత్తరార్థ – దక్షిణార్థ గోళాల సంఘర్షణ ఉత్తరార్థగోళం ఆసక్తి. వాతావరణ మార్పులు, జీవవైవిధ్యం సుస్థిరాభివృద్ధిపై దృష్టి నిలిపింది. అభివృద్ధి, పర్యావరణ పరిరక్షణ కలిసి సాగాలని ఆశించింది. అభివృద్ధి అనేది పర్యావరణంపై ఆధారపడి ఉంటుందని తేల్చింది. గ్లోబల్ ఎకాలజీ అనే వ్యవహరించింది. దక్షిణార్థగోళం ఉత్తరాదిన కొనసాగిన అతివినియోగ విధానాలపై దృష్టి సారించింది. దక్షిణ భాగంలో మరింత వ్యవసాయ ఉత్పాదకత, వ్యవసాయ ఉత్పత్తులపై సముచిత ఎగుమతి ధరలు, మరింత పారిశ్రామికీకరణం అనేదానిపై ఆశలు పెట్టుకుంది. ఒక విధంగా ఇది ‘అభివృద్ధి చెందే హక్కు’ను కోరింది. రియోలో తేలిందేమిటంటే ఉత్తర దక్షిణాల విభజన అనేక దేశాలు ఉత్తరార్థ గోళమే మానవాళిని కాపాడుతుందని ఆశపెట్టుకున్నాయి. అభివృద్ధి వాదానికి పర్యావరణ వాదం అనేది ఉత్క•ష్టదశ అని భావించాయి. అయితే దక్షిణం దక్షిణార్థగోళ ప్రభుత్వాలు, దక్షిణ భాగ స్వచ్ఛంద సంస్థలు వేర్వేరు కారణాలు, హేతువులవల్ల అందులో నయాసామ్రాజ్యవాదం నూతన షరతులు, విధానాలు, కొత్త అవరోధాలు పేదరిక నిర్మూలనుకు ఏర్పడతాయని భావించాయి. అట్లాగే అణచివేత కూడా కొనసాగుతుందని సందేహించాయి. అయితే ఇదే సందర్భంలో మరొక సంఘర్షణ ప్రభుత్వాలకు దక్షిణార్థ స్వచ్ఛంద సంస్థలకు మధ్య ఏర్పడింది. ప్రభుత్వాలు పర్యావరణ దుస్థితిని లేదా క్షీణతను నిరోధించాలంటే నిర్వహణలో రాజ్యం లేదా మార్కెట్ ప్రమేయం జతపరచటం ద్వారా సాధ్యపడుతుందని ఆసక్తిని ప్రదర్శిచింది. క్షేత్రస్థాయి స్వచ్ఛంద సంస్థలు వ్యవసాయ సంస్కరణలు, స్థానిక వనరులపై స్థానిక నియంత్రణ, అభివృద్ధిని వీటో చేయగల అధికారం, విధాన నిర్ణయ క్రమంలో ప్రభావశీల స్థానిక జీవనావసరాలను బట్టి సామాన్యుల భాగస్వామ్యం ఉండాలని ఆశించాడు. క్షేత్రస్థాయి స్వచ్ఛంద సంస్థల ప్రశ్న పర్యావరణాన్ని నిర్వహించటమని కాక ఎవరి ఆసక్తుల కోసం ఎవరు నిర్వహిస్తారనేది మనుగడ కోసం మానవాళి అంతా ఏకం కావాలనే UNCEDవాక్పటిమను సంపూర్ణంగా తిప్పికొట్టారు. ఎవరి ఉమ్మడి భవిష్యత్తు కోసం సుస్థిరత అనే ప్రశ్నను చర్చకు పెట్టారు. వారి పోరాటం అంతా మార్కెట్లు లేదా ప్రభుత్వాలను ఎవరు గెలుస్తారనేది కాకుండా స్థానిక వనరుల మీద అంతిమ అధికారం స్థానికులకే ఉండాలని ఈ సంఘర్షణ వనరులపై ఆధిపత్యం అధికారం ఎవరిదనే విషయంగా కొనసాగుతూనే ఉంది. విధ్వంసమూ జరుగుతూనే ఉంది.
- డా।। ఆర్. సీతారామారావు
ఎ : 9866563519