కొత్త బౌద్ధక్షేత్రం చాడ

చాడ యాదగిరి-భువనగిరి జిల్లా మూటకోడూరు మండలం లోని ప్రాచీన గ్రామం. హైద్రాబాద్‍ నుంచి 74 కి.మీ.లు, భువనగిరి నుంచి 32 కి.మీ.ల దూరంలో ఉన్నది చాడ గ్రామం.
తెలంగాణాలో మిగతా జిల్లాలన్నింటి కంటె ఉమ్మడి నల్లగొండ జిల్లాలో బౌద్ధం ఎక్కువచోట్ల విస్తరించింది. ఫణిగిరి, గాజులబండ, తిర్మలగిరి, నాగారం, వర్థమానుకోట, ఇంద్రపాలనగరం, తుమ్మల గూడెం, నాగారం, అరవపల్లి, గోపులాయపల్లి, నాగార్జునసాగర్‍, ఏలేశ్వరం, రఘునాథపురం, చాడ గ్రామాలలో బౌద్ధం ఆనవాళ్ళున్నాయి. యాదగిరి-భువనగిరి జిల్లాలో గోదావరి ఉపనది మానేరు నుండి పారిన చిన్ననదులలో భిక్కేరు ఒకటి. ఇది యాదగిరి-భువనగిరి జిల్లా జిల్లాలో గంధమల్ల నుండి ప్రవహిస్తూ వచ్చి కొలనుపాక వద్ద వరంగల్‍ జిల్లా నుండి పారే మరొకనీటి పాయను కలుపుకుని ఆలేరు నుండి భిక్కేరై ప్రవహిస్తుంది. దీనిలోకి ఉత్తర వాహినిగా వచ్చి కలిసే చిన్న నది పాయ (దాన్నికూడా భిక్కేరనే పిలుస్తారు) ఒడ్డున చాడ అనే ప్రాచీనగ్రామం వుంది.


15 సం.రాల కింద, 10.06.2010న గాంధారశైలిలో చెక్కిన శిథిల బుద్ధవిగ్రహం చాడ గ్రామంలోని బౌద్ధస్తూపం ఆనవాళ్ళలో లభించింది. పాదాల వరకు విరిగిన గాంధారశైలి స్థానక బుద్ధుని విగ్రహం సాతవాహనుల కాలంనాటిదని చరిత్రకారుల అభిప్రాయం.
బుద్ధుని శిల్పంతో పాటు దొరికిన మరొక విగ్రహం గ్రానైట్‍ రాయిలో చెక్కబడ్డది. గతంలో ఈ శిల్పాన్నే సిగ, చేతిలో కత్తి కనిపించడం వల్ల చాముండి శిల్పంగా భావించడం జరిగింది. కాని, ఇది స్త్రీ శిల్పం కాదు. ఈ శిల్పంలో పురుషుడు ఎడమవైపు కొప్పుతో, అర్ధపద్మాసనంలో కూర్చుని కనిపిస్తున్నాడు. పెద్దచెవులకు కుండలాలు, కంఠంపైన త్రివళితాలున్నాయి. అతని మెడలో కంటె ఉన్నది. కుడిచేతిలో కత్తి, ఎడమచేయి విరిగిపోయింది, డాలు ఆనవాలు కనిపిస్తున్నది. కత్తి, డాలు పరికరాలుగా వున్న శిల్పం వీరభద్రునిదనవచ్చు. కాని, కొలనుపాకలో కనిపించిన ఇటువంటి శిల్పాలతో పోల్చినపుడు ఈ శిల్పం కళ్యాణీ చాళుక్యుల పాలనా కాలం తొలినాళ్ళదైన, పూజనీయమైన ఒక రాచప్రతిమ అనిపిస్తున్నది.
పదేండ్ల కింద మా కొత్త తెలంగాణ చరిత్రబ•ందం ఈ ప్రదేశాన్ని పరిశీలించి అక్కడ పడివున్న బౌద్ధ స్తూపావశేషాల గురించి రాయడం జరిగింది. బౌద్ధక్షేత్రం గురించి వారసత్వశాఖవారికి, బుద్ధవనం ప్రాజెక్టు నిర్వాహకులకు తెలిపింది. ఏదయితేనేం తెలంగాణ వారసత్వశాఖ భారత పురావస్తుశాఖ అనుమతితో ఇక్కడ గతసంవత్సరం నుంచి తవ్వకాలు మొదలుపెట్టింది. ఈ సంవత్సరం కూడా అక్కడే తవ్వకాలు జరుపుతున్నది.
కొత్త తెలంగాణ చరిత్ర బృందం సభ్యులు శ్రీరామోజు హరగోపాల్‍, వేముగంటి మురళీకృష్ణ చాడను సందర్శించినపుడు చారిత్రక ప్రాధాన్యతకల అంశాలు లభించాయి. అక్కడికి అల్లంత దూరంలో భిక్కేరు ఉత్తరవాహినిగా ప్రవహిస్తున్నది. బౌద్ధభిక్షువుల కారణంగానే ఈ వాగుకు భిక్కేరనే పేరొచ్చింది. ఆలేరువాగును కూడా భిక్కేరనే పిలుస్తారు. చాడవాగు ఆలేరువాగులో కలుస్తుంది. చైతన్యపురి, ఫణిగిరి, వలిగొండ నాగారం, కోటిలింగాల, ధూళికట్ట, నాగార్జునసాగర్‍, రఘునాథపురం, తిర్మలగిరి వంటి గ్రామాలలో నదులు ఉత్తరవాహినులైన చోట్లలో బౌద్ధం ఆనవాళ్ళుండడం గమనార్హం. చాడలో బౌద్ధస్థూపం దాదాపు 6 ఎకరాల భూమిలో విస్తరించిన ఆనవాళ్ళు కనిపించాయి.


శాతవాహనుల కాలంనాటి ఇటుకలు రాసులుగా పడివున్నాయి. వాటినే గ్రామస్తులు ఇళ్ళకు, మసీదుకు, ఇతర కట్టడాలకు వాడుకున్నారు. స్థూపఫలకాల ముక్కలు కొన్ని అక్కడే పొలాల్లో దొరుకుతున్నాయి. చాలా వరకు ఇండ్లల్లో వాడుకకు తీసుకుని పోయినారని తెలిసింది. ఒకనాటి అమరావతి స్థూపం కథే ఇక్కడ పునరావృత్తమైంది. ఒకరి ఇంటి అరుగుగా వాడుకోబడుతున్న పాలరాతి స్తంభం ఒకటి కొత్త తెలంగాణ చరిత్ర బ•ందానికి కనిపించింది.
కొత్త తెలంగాణ చరిత్ర బృందానికి స్థూపం ఆనవాళ్ళున్న చోట బుద్ధుని పాదాల వరకు విరిగిన రెండు పాదపీఠాలు అగుపించాయి. అంటే అక్కడ రెండు బుద్ధవిగ్రహాలు లభించి వుండాలి. చైత్యాలు ఒకటికంటె ఎక్కువగా వుండి వుంటాయన్నది నిజం. చారిత్రక పరిశోధకులు డి.సూర్యకుమార్‍ గారు కూడా ఇదే అభిప్రాయాన్ని వ్యక్తం చేసారు. చాలా పెద్ద విస్తీర్ణంలో స్తూపం, ఎన్నో చైత్యాలు, విహారాలు అక్కడ వుండి వుంటాయి. బౌద్ధులకు ప్రధాన స్థావరమై వుంటుందనిపిస్తున్నది. విరిగిపడివున్న స్థూప ఫలకాలలో చక్కని డిజైను, శిల్పం వుంది. ఒక చోట చైత్యం గోడముక్క వుంది. కొన్ని ఇటుకల మీద లిపి గుర్తులున్నాయి. నల్లని, ఎర్రని, బూడిదరంగు పెంకులు, మట్టిపాత్రల అడుగులు విస్తారంగా లభిస్తున్నాయి. చాడలో హీనయాన, మహాయాన, వజ్రయానాలు పరిఢవిల్లి వుంటాయని కచ్చితంగా నమ్ముతున్నా మన్నారు పరిశోధకులు.


చాడ బౌద్ధస్తూప శాసనం:
గత సంవత్సరం మొదటిసారి తవ్వకాలలో ఇక్కడ ఎన్నో బౌద్ధస్తూపపు ఆనవాళ్ళు, విహారాల జాడలు, పురావస్తువులు, ఒక రెండు పంక్తుల బ్రాహ్మీలిపి శాసనం బయటపడ్డాయి. ఈ శాసనం బౌద్ధ స్తూపానికి చేసిన దానశాసనం.
ఈ శాసనపాఠం…
‘‘సధిరికస పతున నవకామికస గీమ20 7 సా(వ) దేయధమో పతో పతిశాపితో అతఖర
భాణకస బోధికతె పుతస ధి.సహచ సవేహిస బ్రహ్మచారిహిస’’
సధిరిక అనే పట్టణంలో గ్రీష్మరుతువులో 27వ రోజు భాణకుడు బోధికుడు బ్రహ్మచారియైన తన పుత్రుడు ధీ.సహ నవకార్మికుడు (ఆర్కిటెక్టు, స్థపతి)తో దేయధమో (బౌద్ధ)ధర్మ నిర్మాణ ప్రతిష్టాపన చేయించాడు.
శాసనంలో ‘సధిరిక’ పట్టణానికి ఇప్పటి పేరు చాడ. సధిరిక అనే పేరు కాలక్రమంలో చాడగా మారిందని తెలుస్తున్నది. శాసనాన్నిబట్టి ఈ నగరం ఉనికి రెండువేల కిందటనే ఉందన్నమాట. ఈ పట్టణంలో బౌద్ధనిర్మాణాలు ఎన్నో చేయబడ్డాయి. అందులో ఒక నిర్మాణానికి నవకార్మికుడు(ఆర్కిటెక్టు) నిర్వహణలో బౌద్ధ ధర్మగ్రంథాలైన త్రిపిటకాలను కంఠోపాఠంగా చెప్పే బోధకుడైన భాణకుడు ‘భోధికుడు’ బ్రహ్మచర్యం అవలంబించి భిక్షుకుడైన తన కొడుకు ‘ధి.సహ’తో కలిసి గ్రీష్మరుతువులోని 27వ దినాన బౌద్ధ దేయధమ్మకు ప్రతిష్టాపన చేసాడు. భాణకుడు అనే మాట శాసనాలలో ఇదే మొదటిసారి కాకపోవచ్చు.
కొత్త తెలంగాణచరిత్ర బృందం పురావస్తుశాఖ తవ్వకాలను సందర్శించినపుడు ప్రస్తుతం జరుగుతున్న తెలంగాణ వారసత్వశాఖ రెండో సీజన్‍ తవ్వకాలలో సాతవాహన, ఇక్ష్వాకుల కాలాలనాటి నాణాలు, గాంధారశైలిలో బుద్ధవిగ్రహాలు పదులసంఖ్యలో లభించాయి. దంతపుగాజుల ముక్కలు, వందలాది సాతవాహన కాలపు డిజైన్ల ఎరుపురంగు కుండపెంకులు, సాతవాహనకాలపు ఇటికెలు, పదులకొద్ది బౌద్ధవిహారాల ఇటికెగోడల నిర్మాణాలు, చైత్యం జాడలు వెలుగుచూడడం గమనించింది.
తెలంగాణాలోని బౌద్ధక్షేత్రాలలో చాడ బౌద్ధవిహారం విశిష్టమైనదిగా నిలుస్తుందనడంలో సందేహం లేదు.

చాడగ్రామంలో పురాతన భీమేశ్వర శివాలయం, దానికి అనుబంధంగా భీమన్న(మెట్ల)బావి వున్నాయి. అమ్మదేవతల గుడులున్నాయి.
గ్రామంలో భీమేశ్వరాలయం వుంది. ఆలయ మంటప స్తంభాలు రాష్ట్రకూటశైలిలో వున్నాయి. రెండు గుడులు, వాటి ద్వారబంధాల మీద గజలక్ష్మి, గణపతి లలాటబింబాలున్నాయి. ఒక ద్వారబంధం మీద ద్వారపాలకులు లేరు, పూర్ణకుంభంవంటి కలశాలున్నాయి. గుడిలో, బయట మొత్తం నాలుగు నందులున్నాయి. ఒకటి రాష్ట్రకూటశైలికి చెందింది. మిగిలినవి కళ్యాణీచాళుక్యుల కాలంనాటివి. శివాలయం గర్భగుడిలో అడుగు ఎత్తు ఉన్న చతురస్రాకార పానవట్టంలో అడుగు ఎత్తున్న శివలింగం వుంది. మరొకగుడిలో వీరభద్రుడు షడ్భుజుడు. ఖడ్గం, డాలు, బాణం, విల్లు, త్రిశూలం, డమరుకాలు ధరించి కరండమకుటంతో, కాళ్ళకు ఎత్తుపావుకోళ్ళతో, వితస్తపాద భంగిమలో నిల్చునివున్నాడు. త్రికోణ శీర్షతోరణంతో చెక్కిన ఈ శిల్పంలో వీరభద్రునికి కుడిపక్కన మేషముఖంతో దక్షుడు, ఎడమవైపు చామరధారిణి నిల్చునివున్నారు. ఇటువంటి వీరభద్రుడు ఈ జిల్లాలోని పాముకుంట శివాలయంలో కూడా వున్నాడు. గుడుల లోకప్పులలో రెండు ఒకటి షట్కోణ యంత్రంలో పుష్పం, మరొకటి సహస్రదళపుష్పం భువనశిల్పాలుగా వున్నాయి. దేవాలయ ప్రాంగణంలో రాష్ట్రకూటశైలి చతుర్భుజ, కట్యావలంబిత విష్ణుమూర్తి విగ్రహం, చాళుక్యశైలి వల్లీసమేత సుబ్రహ్మణ్యుని శిథిల శిల్పం, పరశువు, అంకుశం, దంతం, కుడుములను ధరించి, లలితాసనంలో, వక్షబంధంతో చతుర్భుజుడైన గణపతి శిల్పం, భైరవుడు, నాగశిలలు, వీరశిల లున్నాయి. హనుమంతుడు, గరుడాళ్వారు కూటము కూడా వున్నారు. (ఇవన్నీ గుడి పునరుద్ధరణకు ముందు కనిపించినవి. ఇపుడవన్ని వేర్వేరు స్థానాలకు తరలించబడ్డాయి.) గతంతో ఇక్కడ పూజారులుగా తమ్మళివారుండేవారు.
ఈ భీమేశ్వరాలయాన్ని కొన్నేండ్ల క్రితం అంటే పదేండ్ల కింద పునర్నిర్మాణం చేసారు. గుడిని విప్పి, పునాదులను సవరిస్తున్నపుడు మా చరిత్రబ•ందం వెళ్ళి చూసింది. పునాదిలో అంతా ఇసికె వుంది. అక్కడున్న మేస్త్రీలను అడిగితే గుడిగోడలను తీసి చూసినపుడే అడుగున ఇసికెపునాదులున్నాయని చెప్పారు. అంటే రాష్ట్రకూటుల కాలంలోనే (8,9వ శ.) ‘సాండ్‍ బాక్స్’ టెక్నాలజీ వుందని, ఇపుడు చెప్పుకుంటున్నట్టు కాకతీయులదే ఈ నైపుణ్యం అనేమాట పాతబడిపోతుంది.

ఈ వూరిలోనే లభించిన కళ్యాణీచాళుక్య పాలకుల శాసనం (నల్లగొండ జిల్లా శాసన సంపుటి, శా.సం.17, పేజి.46-51)లోని 77వ పంక్తిలో గ్రామం పేరు ‘చిడెయ’గా పేర్కొనబడ్డది.
ఈ తెలుగన్నడ లిపి, కన్నడ భాష, 120 పంక్తుల శాసనం త్రిభువనమల్లదేవ 6వ విక్రమాదిత్యుని కాలంలో క్రీ.శ.1081 డిసెంబరు 24న వేయబడ్డది. ఈతని సామంతుడు కామభూపుడు, ఉత్కళ, కేరళ, ద్రవిడ, మాగధ రాజులనెందరినో గెలిచినవాడు, చక్రవర్తి నుంచి కొల్లిపాక-7000ల నాడు సామంతప్రభుత్వాన్ని తామ్రశాసనం ద్వారా పొందినాడు. మహామండలేశ్వర కుమార కామరస మానుగల్లు గ్రామాన్ని త్రిభోగాభ్యంతరసిద్ధిగా, సర్వనమస్యంగా ‘చిడెయ’ మల్లేశ్వరదేవునికి ఉత్తరాయణ సంక్రాంతి పర్వదిన సందర్భంగా దానం చేస్తూ శాసనం వేయించాడు. ఈ దేవాలయాన్ని ఖండస్ఫుటిత నవసుధాకర్మ (కొత్తసున్నం కొట్టించడానికి), మల్లేశ్వరదేవర అంగభోగ, రంగభోగాలకు, (శైవమఠంలోని) తపోధనులు, విద్యార్థుల కొరకు ఈ దానాన్ని శ్రీకాంతపండితునికి ధారాదత్తం చేసాడు.
దానం చేసిన గ్రామం సరిహద్దులుగా తూర్పున పల్లేరు, దక్షిణాన వేముల, పడుమట మొగిలిపాక, ఉత్తరాన నేత్రకల్లు లున్నాయి. ఇవన్నీ ఆలేటి కంపణం-40లోనివే.

45 సం.రాల క్రితం నేనా గ్రామంలో టీచర్‍గా పని చేస్తున్నపుడు భీమేశ్వరాలయం పక్కనున్న భీమన్నబాయి మెట్లగోడకు చెక్కివున్న శాసనాన్ని మద్రాసు నుంచి వచ్చిన ఒక ఎస్టాంపేజ్‍ టెక్నీషియన్‍ అచ్చు తీసుకుని వెళ్ళాడు. ఆ సమయంలో అతన్ని కలిసి, ఎట్లా అచ్చుతీసారో, శాసనాలు అచ్చుతీయడానికి ఏం వాడుతారో అడిగి తెలుసుకుని నా జేబులోని పాకెట్‍ నోట్‍ బుక్‍లో రాసిపెట్టుకున్నాను. కాని, ఈ శాసనం నల్లగొండ శాసనసంపుటాల్లో కనిపించలేదు. రెండుసార్లు ఈ శాసనాన్ని అచ్చుతీసి చదివే ప్రయత్నం చేసాను నేను. కాని, సంపూర్ణంగా చదువడానికి వీలులేకుండా పోయింది.
17, 18వ శతాబ్దాల తెలుగు లిపిలో, తెలుగు భాషలో ఉన్న భీమన్నబావి శాసనాన్ని చదివినంతవరకు శాసనపాఠం

  1. ………సం. చైత్ర… 21……ఇ………న్కన..
  2. ద్సం ధీపారాధన మొదలై..దుత్సవంలకు ధావితా..త
  3. లచ్చారెడ్డి తవ్వించిన మంచినూతి …. సందిసెభానం ..
  4. శ్రరష్నిమంచిన దాత తీర్థంనిప్పించ చేశినార.. తం ప్రమ
  5. గాన 10న త్రి.. తవల్లింద్ర….. యె…. ఆధ… అసిబార..
  6. మసర…. చౌకం ××యే భూమి లంపలత……………..
  7. పరతంని…దంత..రా…సదరంతం ఆలయుత్తి అ
  8. ………………… యిందుకు పొలంకుంట ముందర
  9. ల యిచె… రసముద్రం..20తవతుకు
  10. …………………………. పథియిమం


10 పంక్తుల ఈ శాసనంవల్ల లచ్చారెడ్డి అనే పెద్దమనిషి గ్రామంలో జరిగే దీపారాధన ఉత్సవం(జాతర)లో ప్రజల కొరకు మంచినీటి నూతిని తవ్వించినాడని, దాని పొలంకుంట ముందర భూమిని, …సముద్రం అనే చెరువు కింద 20..ల భూమినిచ్చాడని తెలుస్తున్నది.

పోస్టు స్క్రిప్టు:
ఈవూర్లో నేను 1979 ఆగష్టు నుంచి 1980 జులై దాక 11నెలలు టీచరు (గ్రేడ్‍ 2తెలుగు పండిట్‍)గా పనిచేసాను. అపుడు చాడ వాగు ఒడ్డున షడ్భుజా కారపు బావిని చూసాను. కాని ఇపుడది సిమెంటు ఒరల బావిగా మారిపోయింది. పాత ఆనవాళ్ళు లేవు. అది బౌద్ధారామాలకు చెందిన నుయ్యి కావచ్చు.
ధన్యవాదాలు:
ఈ అన్వేషణలో పూనా దక్కన్‍ కాలేజి ప్రొఫెసర్‍ శ్రీకాంత్‍ ఘన్వీర్‍, తెలంగాణ వారసత్వశాఖ అధికారులు జి.నాగరాజు, సాగర్‍, టెక్నికల్‍ అసిస్టెంట్స్, మా చరిత్రబృందం చరిత్రకారులు బీవీ భద్రగిరీశ్‍, వేముగంటి మురళీకృష్ణ, సభ్యులు చంటి, కుండె గణేశ్‍, ముడావత్‍ రవీందర్‍, ఎండి ఇమ్రాన్‍, చాడ గ్రామం
ఉపాధ్యాయుడు తిరునగరి దామోదరస్వామి, ప్రతాపరెడ్డి, భూమయ్య, పత్రికా విలేకరి చకిలం సురేందర్‍ రావు, సహకరించారు.

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *