పరిచయం:
ప్రజల జీవనవిధానంలోనే పుట్టి, ఒక జాతి ఔన్నత్యాన్ని చాటేవి జానపదకళారూపాలు. ప్రాచీన సంస్క•తిని ప్రతిబింబించే జానపదకళలెన్నో ఇప్పటికే కాలగర్భంలో కలిసిపోయాయి. ఈ జానపదకళారూపాలు జాతిజీవనంలో పెనవేసుకొని ఒక దేశానికి ప్రాంతానికి పరిమితం కాకుండా ఏదేశంలో, ఏప్రాంతంలో ఉన్నా అక్కడి ప్రజల ఆశలకు, ఆశయాలకు ప్రతిరూపాలుగా ఉంటున్నాయి. మహోన్నత సంస్క•తికి పట్టుకొమ్మలైన కళలు కొన్ని కొనవూపిరితో కొట్టుమిట్టాడుతున్నాయి. అంతరించిపోతున్న ఒక వ•త్తికళావైభవ సౌందర్యాన్ని పరిచయం చేస్తున్న జానపద కళారూపాలలో గంగిరెద్దాటలు ఒకటి.
గంగిరెద్దు – ఆటల పరిచయం
పూర్వం కళారూపాలన్ని రాజాశ్రయాన్నిపొంది ఆదరింపబడినవి. రాచరికవ్యవస్థ రద్దైపోయినప్పటికీ కళాకారులు కులవిద్యల్ని వీడలేక, దేశదిమ్మరులై సంచారం చేస్తూ యాచించడం మొదలుపెట్టారు. సమాజంలో వివిధ కులగాథల్ని వినిపిస్తూ పొట్టపోసుకుంటూ వచ్చినవారు కొందరైతే, మూలపురుషుని చరిత్రని పురాణకథలుగా చెప్తూ మరికొందరు జీవిస్తూ వచ్చారు. వీరికంటే భిన్నమైన కళాజీవితం గంగిరెద్దు యాచకులది. ఈ కళారూపం వేయిసంవత్సరాల క్రితం నుండే ప్రదర్శింపబడుతూ వస్తుంది.
ప్రతి జానపద కళారూప ఆవిర్భావానికి ఉన్న చారిత్రక ప్రస్తావన మనకు సాహిత్యంలో కనబడుతుంది. క్రీ.శ. 14వ శతాబ్ధానికి చెందిన శ్రీనాథుడు తన పల్నాటి వీరచరిత్రలో
‘‘గంగిరెద్దులవాడు కావరమణిచి
ముకు తాడు పొడిచి పోట్లెద్దులాట’’ అంటూ
ఉదాహరించడాన్ని బట్టి అతిప్రాచీనకాలం నుండి గంగిరెద్దు లాటలు ప్రాచుర్యంలో ఉన్నట్లు తెలుస్తుంది. పూర్వం రాజుల కోటల్లోనో, జమీందార్ల ప్రాంగణాల్లోనో గంగిరెద్దుల ప్రదర్శనలు జరిగేవని తెలుస్తుంది. కేవలం వినోదంగానే గాక గంగిరెద్దుల నేర్పు విజ్ఞానదాయకంగానే ఉండేది కాబట్టి జానపదులు వాటిని తిలకించేవారు.

డా. పల్లాదుర్గయ్యగారు ఎవరు రాయని సరికొత్త వస్తువును స్వీకరించి 1956లో ‘‘గంగిరెద్దు’’ కావ్యం రాశారు. ఇందులో అవలక్షణాలు కలిగిన కోడెను గంగిరెద్దులవాడు తన ఆధీనంలోకి తీసుకొని రకరకాల విద్యలు, విన్యాసాలు నేర్పి ఊరూరు తిప్పుతూ దానిపై ఆధారపడి జీవిస్తూ ఉంటారని వివరించారు.
గంగిరెద్దులవారు తెలంగాణ, ఆంధ్ర, తమిళనాడు, కర్ణాటక ప్రాంతాలలో కూడా వున్నారు. వీరిలో ఎక్కువమంది తెలుగు ప్రాంతాలలో తెలుగుభాష మాట్లాడేవారు ఉండటం విశేషం. వ్యవసాయ ప్రధానమైన మన ప్రాంతాల్లో, జీవనవిధానంలో పాడి పశుసంపదకి ఎంతో ప్రాముఖ్యత ఉంది. ఎద్దు శివుడి వాహనమైన నందీశ్వరుడిగా, బసవన్నగా పూజలందుకుంటుంది. ఏరువాక పున్నమి సమయంలో ఎడ్లని చక్కగా అలంకరించి పూజచేయడంతో వ్యవసాయారంభం అవుతుంది. దేశానికి వెన్నెముక రైతు అయితే రైతుకి వెన్నెముకగా ఎద్దు నిలుస్తుంది. అలా పర్వదినాల్లో ముఖ్యంగా రైతులకు పంటలు చేతికివచ్చే సమయంలో సంక్రాంతి పండగ సందర్భాలలో గంగిరెద్దులవారు ప్రజలను వినోదపరుస్తూ యాచిస్తూ వుంటారు. కేవలం సంక్రాంతి పండగకే పరిమితం కాకుండా వివిధ ప్రాంతాలు తిరుగుతూ గంగిరెద్దులతోనే యాచించడం వాళ్ళ వ•త్తిగా చెప్పవచ్చు. ఇంచుమించు ఒక ప్రదేశంలో కాకుంటే మరొక ప్రదేశంలోనైనా నిరంతరం ఈ యాచకవ•త్తి నడుస్తూనే ఉంటుంది. కారణం గంగిరెద్దే గంగిరెద్దులవాని ఆస్తి.
కులోత్పత్తిగాథ:
గంగిరెద్దులవారికి సూత్రధారులనే మరో పేరుంది. తరతరాలుగా ప్రజలు చెప్పుకునే పురగాథ ఈ సూత్రధారులనే పేరు ఎలా వచ్చిందో తెల్పుతుంది. గజాసురుడు తపస్సు చేసి పొందిన వరం వల్ల గర్వంపొంది విర్రవీగుతుంటే వాడి చావుకి విష్ణుమూర్తి సూత్రధారిగా అవతరించి, తనతోపాటుగా బ్రహ్మాని, తుంబుర, నారదులని సన్నాయి పాటకులుగా మార్చి, శివుని వాహనమైన నందీశ్వరుని వెంట తీసుకొని వెళ్ళి ఆటాడించి గజాసురున్నీ పొడిపించి వాడి కడుపులో నున్న శివుణ్ణి విముక్తం చేయిస్తాడు. ఆనాటి బసవన్నే ఈనాటి గంగిరెద్దు. ఆనాటి సూత్రదారుల సంతతి ఈనాటి గంగిరెద్దులవారు. కేశవుడే ఈ కులానికి మూలపురుషుడని పౌరాణికంగానే ఈ కులోత్పత్తిగాథ ధ•వపరుస్తుంది. వీరు ‘‘పూజగొల్ల’’ తెగకు చెందినవారని జానపద పరిశోదక సంస్థ ‘‘ఖీశీశ్రీ• •తీ•• శీ• •అ•తీ• •తీ••వ•ష్ట్ర’’ వివరించింది. ఎవరేది చెప్పినప్పటికి వీరు దాసరి వర్గానికి చెందినవారనిపిస్తుంది.
వేషధారణ:
బిక్షుకవ•త్తి వేషదారణలోనూ విలక్షణత కనిపిస్తుంది.
‘‘డుం డుం గంగిరెద్దు దాసరొడొచ్చాడు
డూ డూ డూ బసవన్నని తోలుకొచ్చాడు’’ అని
ఒక సినీకవి గంగిరెద్దులవాని వేషమును కళ్ళకి కట్టించాడు. నెత్తికి కిరీటంలా ఎర్రని రుమాలు, చేతిలో కంచుగుంట, చేతికి కడియాలు, చెవికి కమ్మలు, నుదుట తిరునామాలు, తెల్లని అంగి, దానిమీద నల్లటి కోటు, తెల్లని పంచ అచ్చం జానపద హీరోల వేషాన్ని ధరిస్తాడు. నాయకుని వెంట ఆయనలానే వేషం వేసుకొని ఒకడు శ•తి, బూర మరొకరు డోలు వాయిస్తూ సహకారాన్ని అందిస్తూ వుంటారు.
ఇక బసవన్నని వేషధారణ అసాధారణంగా ఉంటుంది. ఆ బసవన్న ఆటని నేర్చిన కోడెగిత్త దాని మూపురం వద్ద నుంచి తోక దాకా రంగురంగుల గుడ్డలు చుట్టి కొమ్ముల చివరలో దగదగలాడే ఇత్తడిగొట్టాలు తొడుగుతారు. నొసట తొలుకుచ్చులు కట్టి పసుపు, కుంకుమలు దిద్దుతారు. మూపురం పైభాగంలో ఎర్రని గుడ్డతో గోపురంలా చుట్టేస్తారు, కాళ్ళకి గజ్జెలు కడుతారు. మూతికి తోలుతోకుట్టిన శికమారును లేదా ఇత్తడిరేకులాంటి బాషికంకట్టి అచ్చం నందీశ్వరునిలా తయారుచేస్తారు. ఈవిధమైన సుందర గంగిరెద్దుకి చిట్టి ముకుతాడు కట్టి, దానికి పొడగాటి నూలుతాడు వేసి తన చంకలో ఇరికించుకొని సూత్రదారుడు ప్రదర్శనకు బయలుదేరుతాడు.
3) అద్భుత విన్యాసాలు:
జానపద కళారూపాలలో గంగిరెద్దుల విన్యాసాలకు గొప్ప ఆధారణ ఉండేది. గంగిరెద్దులవారికి ప్రతి ఊరిలోనూ మధ్యనున్న పెద్దబజారే రంగస్థలం. గ్రామపెద్దలను ఆశ్రయించి వారి అనుమతితో ప్రదర్శనం ఏర్పాటు చేసుకుంటారు. విన్యాసాలకు ముందు వారి వాయిద్యాలతో రణగొణధ్వనులు చేసి ప్రజలను రప్పించిన తరువాత మేళతాళాల మ్రోతలో గజ్జెలకాళ్లతో గంగిరెద్దు రంగప్రవేశం చేస్తుంది. మొదట వాయిద్యం, సన్నాయి రాగాలకు అనుగుణంగా అడుగులు వేయిస్తారు. ముందటి కాళ్ళతో దండం పెట్టిస్తారు. మనిషిని ముందు ఉరికించి వాన్ని కుమ్మినట్టుగా పరుగులెత్తిస్తారు. మైదానం మధ్యలో బొంతపరిచి అందులోకి నాల్గుకాళ్ళు చాచి పడుకునేటట్టుగా చేయిస్తారు. ఎద్దునోటిలో మెడను ఇరికించి. ఆ ద•శ్యాన్ని అందరికీ చూపిస్తారు. అయ్యగారికి దండం పెట్టమంటే నమ్రతతో తల వంచేది. అయ్యగారికి శుభం కలుగుతుందా? అనుకున్న పనులు జరుగుతాయా? అంటే అవునన్నట్లు తల ఊపుతుంది. చివరగా ప్రదర్శించే విన్యాసాలు ఉత్కంఠగా మార్చేస్తారు అద్భుతమైన ప్రదర్శనకు పూనుకొని ప్రేక్షకులను మెప్పించే సాహసాలు చేస్తుంటారు. గంగిరెద్దులవాడు వెల్లకిలా పడుకొని తనగుండె మీదకి బసవన్నీ ఎక్కించుకొని జోలపాట పాడుతూ ఉయ్యాలలూగిస్తాడు బసవా! దానధర్మాలు చేసే దాతలకు కొండేలు చెప్పి పుండాకోర్లనోట్ల మట్టి ఎలా కొడతావో చూపించుమనగా అది చేసి చూపిస్తుంది. గంగిరెద్దుల వాడు గంగిరెద్దుతో చేయించిన విన్యాసాలను ప్రజలు మెచ్చుకొని విరాళాలు ఇవ్వడం జరుగుతుంది.
4) దీవెనల సాహిత్యం
గంగిరెద్దులాట అనేది జానపదబహుజన కళారూపం. వీరు ప్రదర్శించే విన్యాసాలలో విజ్ఞానం, వినోదంతో పాటు దేశానికి, జాతికి మంచి జరగాలనే దీవెనలుంటాయి. గంగిరెద్దుల కోసం శిక్షణ వున్నట్లే ఆట, పాట మాటల్లో సూత్రధారులకి కూడా శిక్షణ వుంటుంది. కొంత వంశపారంపర్యంగా అబ్బుతుంది. ప్రదర్శనలో ప్రజలని ఆకర్షించే చమత్కారాల్ని, పౌరాణిక పాత్రల మహాత్యాన్ని దీవెనల్ని సమ్మేళనంలో చేసే నేర్పుతో తర్ఫీదు పొందుతారు. ఈ కళారూపంలో గంగిరెద్దాట, సన్నాయి పాట, సూత్రదారి మాటలు లయాత్మకంగా, రసాత్మకంగాను ఉంటాయి. వరికల్లానికి, దింపుడుకల్లానికి మాటలు, పాటలు, ఆటలు వేరువేరుగా వుంటాయి. గంగిరెద్దులాట మధ్యమధ్యలో వచనగేయం లాంటి సాహిత్యమే సాగుతుంటుంది. ఇది కూడా అందరికీ దండం పెట్టించడంతో మొదలవుతుంది.
‘‘అయ్యగారికి దండం బెట్టు
అమ్మగారికి దండం బెట్టు
మునసబు గారికి దండం బెట్టు
కరణం గారికి దండం బెట్టు పోరా బసవన్నా’’ అనగా అది వారివారి వద్దకు వెళ్లి తల ఊపుతుంది.

గంగిరెద్దులవాడు తనకు దానం చేయమని అడుగుతూ పల్లెల్లో, పట్నాల్లో దొరలు, దొరసానుల పేర్లు సంతోషముతో చెప్పుకుంటానని బీదలకిచ్చిన సొమ్ము ఎప్పుడు వ•ధాగా పోదని గంగిరెద్దులవాడు అందరి దగ్గర కావలిసినవి రాబట్టుకున్న తర్వాత నూరేళ్ళు వర్ధిల్లాలి, సిరిసంపదలతో కళకళలాడాలి దొరబాబు డబ్బిచాడు. దొరసాని సీరలిచ్చింది. వారి కొడుకులు బిడ్డలు సల్లంగుండాలి అంటూ సన్నాయి డోలు, లయాల్లో రాగయుక్తంగా దీవినెలిస్తాడు.
ఏ ఊరిలోనైనా ఎవరైనా చనిపోతే గంగిరెద్దులవారు అక్కడ క్షణంలో వాలిపోయి బాధలో వున్న బంధువులకి సంత•ప్తిని కలిగించేందుకు ‘‘అయ్యగారంటే మహాగొప్ప మనిషి, అచ్చెగాన్ని, బిచ్చగాన్ని ఉట్టిగపంపలే’’ అంటూ మరణించినవ్యక్తి మంచిగుణాల్ని కీర్తిస్తూ వారి ఇంటిముందే గంగిరెద్దులని ఆడిస్తుంటారు. శవయాత్ర స్మశానానికి తరలగానే పాడెముందు గంగిరెద్దులను నడిపిస్తూ అనేక విన్యాసాలు చేయిస్తుంటారు. దింపుడుకల్లంకాడ ‘‘మహాదొడ్డ మనిషి వైకుంఠం పోతడు’’ అంటూ మరణించిన వ్యక్తికి స్వర్గం ప్రాప్తించాలని పాడుతూ బంధువుల వద్ద దానాలు పొందుతారు. చావుదప్పుల కంటే గంగిరెద్దుల సన్నాయి, డోలు చప్పుల్లె ఎవరిదో చావు అవుతుందని తెలిపే సంగీత సంకేతాలవుతాయి.
సామాన్య రోజుల్లో ఊళ్ళోకి బిక్షాటనకి వెళ్ళినపుడు త్యాగయ్య అన్నమయ్య కీర్తనలు, జానపదపాటలు, ఉయ్యాలపాటలు, బతుకమ్మపాటలు
చిత్తు చిత్తుల బొమ్మ
శివుని ముద్దుల గుమ్మ
బంగారు బొమ్మ దొరికేనమ్మో ఈ వాడలోన
చెట్టులెక్కగలవా! ఓ నరహరి
గుట్ట లెక్కగలవా!
చెట్టు లెక్కి ఆ చిటారు కొమ్మన చిగురు కోయగలవా! ఓ నరహరి, చేతిలో చెయ్యెసి చెప్పుబావా లాంటి సినీయుగళ గీతాలు, రాములమ్మ ఓ రాములమ్మ ఓహో రాములమ్మ లాంటి ప్రజాదరణ పొందిన పాటలు. తమ సన్నాయి రాగాల్లో మేళవించి తమ ప్రతిభను చాటుతూ ప్రజలనుండి దానధర్మాలు స్వీకరించి వారు ఆయురారోగ్యాలతో కలకాలం జీవించాలని దీవిస్తారు.

ముగింపు:
మనకళలు జాతికి జీవనాడులు వంటివి. పరిపూర్ణకళా స్వరూపమై జానపదులకు అత్యంత సన్నిహితమై రసానుభూతినీ, ఆత్మానందాన్ని కలిగిస్తున్న ఈ గంగిరెద్దాటలు క్షీణించకుండా కాపాడాల్సిన బాధ్యత ప్రతి ఒక్కరిది. ఎద్దులను బ్రతికిస్తూ ఎద్దుల ద్వారా కళను బ్రతికిస్తూ తద్వారా వారు బ్రతుకుతూ దేశసంచారం చేస్తున్న గంగిరెద్దుల వారి ఈ మహోన్నత కళారూపం అంతరించిపోకుండా చూడాల్సిన బాధ్యత ప్రభుత్వాలదీ, మనందరిదీ.
ఆధారగ్రంథ సూచి:
- తెలుగువారి జానపద కళారూపాలు- డా. మిక్కిలినేని రాధాకృష్ణమూర్తి
- పల్నాటి వీరచరిత్ర – శ్రీనాథుడు
- గంగిరెద్దుకావ్యం – డా. పల్లాదుర్గయ్య
- జానపద కళారూపాల్లో వృత్తిపురాణాలు- ప్రొ. ననుమాసస్వామి
- అరుంధతి
ఎ : 970496486