పరిచయం:
గతంలో ఎలగందల్‍గా పిలువబడిన కరీంనగర్‍ చరిత్రలో ఎంతో గొప్పది. ఈ ప్రాంతం పేరు మార్పు అసఫ్‍ జా Vl, మీర్‍ మహబూబ్‍ అలీ ఖాన్‍ (1800-1911), పాలనలో జరిగింది. ఆయన ఇతర తెలంగాణ పట్టణాలు మరియు నగరాల పేర్లను కూడా మార్చారు. ఇందూర్‍ (నిజామాబాద్‍) బీ మహబూబ్‍ నగర్‍ (పాలమూరు), మెతుకు (మెదక్‍), మానుకోట (మహబూబాబాద్‍), భువనగిరి (భోంగిర్‍ ), ఎద్దులాపురం (ఆదిలాబాద్‍), పొనుచెర్ల (హుజూర్‍నగర్‍).
ఎలగందల్‍ కోట సామన్య శకం 1303లో దిల్లీ సుల్తాన్‍ జలాలుద్దీన్‍ ఖాల్జీ అల్లుడు గార్షస్ప్ మాలిక్‍ సైన్యాలతో భీకర యుద్ధాన్ని ఎదుర్కొంది. కాకతీయ సైన్యాలు శత్రువులను ఓడించాయి. పురాతన భారతదేశంలోని అత్యంత ప్రసిద్ధ రాజ వంశాలలో శాతవాహన ఒకటి. ఇది భారతదేశంలో అర్థభాగం నుంచి మూడో వంతు భూభాగాన్ని రెండు వందల సంవత్సరాలు పాలించింది. ఇది పురాతన భారతీయ చరిత్రలో అత్యంత శాంతియుత, సుసంపన్నమైన కాలం. శాతవాహనులు అమరా వతి అని పిలువబడే ఒక రకమైన కళను పోషించారు. ఈ కళారీతి శిల్పాలు బ్రిటిష్‍ మ్యూజియంలోని భారతీయ పెవిలియన్‍లో కొలువుదీరాయి.
శాతవాహనుల మొదటి రాజధాని గోదావరి నది ఒడ్డున కరీంనగర్‍కు ఉత్తరాన 85 కిలోమీటర్ల దూరంలోని కోటలింగాలలో ఉంది. వారి రెండవ రాజధాని కరీంనగర్‍ నుండి 40 కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉన్న పెద్దబొంకూరులో ఉంది. కరీంనగర్‍ జిల్లాలో నిధి నిక్షేపాల్లో, అలాగే ఈ జిల్లాలోని త్రవ్వకాలలో దొరికిన పురాతన నాణేలను ప్రజెంట్‍ కమ్యూనికేషన్స్ వర్ణిస్తుంది మరియు వాటి ప్రాముఖ్యత డాక్యుమెంట్‍ చేయబడింది.
కరీంనగర్‍ సెంట్రల్‍ ట్రెజరీ సూపరింటెండెంట్‍ 1921 జూలై 16వ తేదీన హైదరాబాద్‍లోని పురావస్తు శాఖకు ఉత్తరం నం.446లో 367 పంచ్‍ మార్క్ నాణేలతో కూడిన కరీంనగర్‍ నిధిని రిఫర్‍ చేశారు. పురావస్తు శాఖ వార్షిక నివేదికలో ఆ సంవత్సరంలో ఈ జిల్లాలో దొరికిన 20 బంగారు నాణేలతో పాటు ఈ నాణేలను శ్రీనివాస్‍ జాబితా చేశారు. ఆయన 1928-1929 వార్షిక నివేదికలో కరీంనగర్‍తో సహా 420 పంచ్‍ మార్క్ నాణేలను విశ్లేషిం చారు. ఆయన ఈ నాణేలను ఐదు సమూహాలుగా విభజించారు. వాటి బరువులు 39-53 గింజల మధ్య ఉన్నాయి. ఈ నాణేల సగటు బరువు 46 గింజలు. 58 గింజల బరువు ఈ నాణేల ప్రామాణిక మింట్‍ బరువుగా తీసుకోబడింది.
ఈ నాణేలు 5-6 శతాబ్దాలు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ కాలం చెలామణిలో ఉన్నాయని, 100 సంవత్సరాల చలామణిలో సగటు బరువు నష్టంను 1 – 1/2 గింజలుగా లెక్కించాలని ఆయన సూచించారు. ఆ రోజుల్లో మన దేశంలో పంచ్‍ మార్క్ నాణేలపై ఇది చాలా ముఖ్యమైన అధ్యయనం. ఈ పంచ్‍-మార్క్ నాణేలు మగధ, నంద, మౌర్య, సుంగ, కణ్వ రాజవంశాల నుండి ప్రారంభమైన మొదటి జాతీయ కరెన్సీ నాణేలు. 2000 సంవత్సరాల క్రితం ఉత్తరాది – దక్షిణం మధ్య చురుకైన వాణిజ్యం ఉందని రుజువు చేసిన హైదరా బాద్‍ మ్యూజియంలోని పంచ్‍ మార్క్ నాణేలలో ఈ నాణేలలో అపారమైన రకాలు, తక్షశిలా వంటి ఉత్తరాదిలో మాత్రమే లభించిన కొన్ని రకాలు ఉన్నాయి.
చిహ్నాల ఆధారంగా వివిధ రకాలైన పంచ్‍ మార్క్ నాణేలు మన దేశంలోని పెద్ద ప్రాంతాలను పాలించిన రాజవంశాలచే జారీ చేయబడతాయని కూడా ఈ అధ్యయనం వెల్లడించింది. 1960లో ప్రచురించబడిన పరమేశ్వరి లాల్‍ గుప్తా ఈ నాణేల అధ్యయనంలో ఈ నాణేలు ప్రధాన భాగమయ్యాయి. కరీంనగర్‍ నిధులలో లభించిన నాణేలు మౌర్యులు, వారి కాలం నాటివిగా విభజించబడ్డాయి. ఆంధ్ర అశోక సామ్రాజ్యంలో భాగమని అందరికీ తెలుసు. జొన్నగిరి వద్ద ఉన్న ప్రధాన శిలా శాసనం, రాజుల మందగిరి వద్ద మైనర్‍ శిలా శాసనాన్ని బట్టి ఈ విషయం నిరూపించబడింది. ఈ రెండు ప్రదేశాలు కర్నూలు జిల్లాలో ఉన్నాయి.
అశోకుని మూడవ శాసనం అమరావతిలో కనుగొనబడింది. జొన్నగిరి అశోకుని దక్షిణ రాజధాని. కరీంనగర్‍లో లభించిన మౌర్యుల నాణేలు ఈ ప్రాంతం అశోక సామ్రాజ్యంలో భాగమని రుజువు చేస్తుంది. ఈ ప్రాంతాలు ఎప్పుడు మగధ రాజుల పాలన కిందకు వచ్చాయో తెలియదు. ఈ ప్రాంతా న్ని స్వాధీనం చేసుకోవడానికి అశోకుడు కళింగ లాంటి యుద్ధం చేయ లేదు. కరీంనగర్‍ మరియు ఆంధ్రాలోని ఇతర ప్రాంతాలలో మౌర్యుల పూర్వ కాలపు నాణేలు కనుగొనడాన్ని బట్టి చూస్తే అశోకుడు ఈ ప్రాంతాలను వారసత్వంగా పొందాడు. భవిష్యత్‍ అధ్యయనాలు ఈ పరిశీలనలను స్పష్టం చేయవచ్చు.
సామాన్యశకం 1952 లో ముప్పై ఎనిమిది రోమన్‍ వెండి నాణేలతో పాటు ఎనిమిది పంచ్‍ మార్క్ నాణేల నుస్తులాపూర్‍ నిధి ఒక ముఖ్యమైన ఆవిష్కరణ. రోమన్‍ నాణేలు 1వ, 2వ శతాబ్దాలకు చెందినవి. పంచ్‍ మార్కడ్ నాణేలు 5వ-3వ శతాబ్దపు మౌర్యులు, పూర్వ మౌర్యుల కాలానికి చెంది నవి. ఈ నాణేలు మునుపటి కాలంలోని నాణేలు తదుపరి కాలంలో కరెన్సీ గా కొనసాగాయని నిర్ధారించాయి. నుస్తులాపూర్‍ నిధి మరొక ముఖ్యమైన ఆవిష్కరణ. దక్షిణ భారతదేశంతో రోమన్‍ వాణిజ్యం సముద్రం ద్వారా జరిగింది. అది భారతదేశానికి అనుకూలమైనది. రోమన్‍ నాణేలు రోమన్‍ రాజు బొమ్మపై కత్తిరించబడ్డాయి, ఆ తరువాత కరెన్సీగా చెలామణిలో కొనసాగాయి. పెద్ద సంఖ్యలో రోమన్‍ నాణేలు ఆంధప్రదేశ్‍లోని వివిధ ప్రాంతాలలో నిధినిక్షేపాలుగా లభించాయి. నాగార్జునకొండ, పెద్దబంకూరు మొదలైన తవ్వకాల్లో కనుగొనబడ్డాయి.
భారతదేశంలో పురాతన నాణేలపై మొట్టమొదటి కథనం సామాన్య శకం 1790 నాటిదని గుర్తుచేసుకోవడం ఆసక్తికరంగా ఉంది. ఈ నివేదిక సామాన్య శకం 1786లో నెల్లూరులో లభించిన రోమన్‍ నాణేల గురించి ఈ కథనం వచ్చింది. మానేరు నది ఒడ్డున ఉన్న నుస్తులాపుర్‍తో సహా తెలంగాణ లోని వివిధ ప్రాంతాలలో రోమన్‍ నాణేలు కనుగొనబడ్డాయి. మూసీ నదిపై పొడిచేడుకు సమీపంలోని నల్గొండలోని అక్కెనపల్లిలో రోమన్‍ నాణేల అతిపెద్ద భాండారం లభించడం విశేషం.
ఆ రోజుల్లో మూసీ నది వెంబడి వాణిజ్యం చురుగ్గా సాగేది. రోమన్‍ నాణేలు వాటి అనుకరణలతో సహా కనుగొనబడటం రోమ్‍ పురాతన తెలంగాణతో అటువంటి వాణిజ్యానికి రుజువు. నుస్తులాపూర్‍ మానేరు ఒడ్డున ఉంది. పంచ్‍ మార్క్, రోమన్‍ నాణేలు దొరకడాన్ని బట్టి చూస్తే అప్పట్లో ఇది ఒక ముఖ్యమైన వాణిజ్య కేంద్రంగా ఉండాలి.
పెద్దబంకూరు తవ్వకంలో పురాతన నాణేల తదుపరి ప్రధాన ఆవిష్కరణ జరిగింది. ఈ నాణేల ఆవిష్కరణ కచ్చితమైన కాలం తెలియదు. పెద్దబంకూరు గుట్ట పక్కనే ఉన్న హనుమాన్‍ దేవాలయంలోని పూజారితో మాట్లాడినప్పటి దాన్ని బట్టి నేను గ్రహించింది ఏమిటంటే, నేల ఉపరితలంపైనే ఈ నాణేలు కనుగొనబడ్డాయి, ఇది సుమారు 40 సంవత్సరాల క్రితం నాటి తవ్వకాలకు దారితీసింది.
1960లలో ప్రభుత్వ మ్యూజియం క్యాబినెట్‍లోని 38512 నాణేలలో 24345 శాతవాహన నాణేలు పెద్దబంకూరుకు చెందినవి. ఈ నాణేలు శాతవాహన రాజులైన గౌతమీపుత్ర శాతకర్ణి, వాసిస్తిపుత్ర పులుమావి, శాతకర్ణి lV, శివశ్రీ పులుమావి, యజ్ఞ శాతకర్ణి, మత్తరీపుత్ర శాతకర్ణికి చెందినవి.
ఈ రాజులు శాతవాహన వంశానికి చెందిన తదుపరి కాలపు రాజులు. తరువాతి పాలకుల నాటి నాణేలను కనుగొనడం వలన ఇది కోటలింగాల సమయంలో కాకుండా ఆ తరువాతి కాలంలో ఒక ముఖ్యమైన పట్టణంగా మారిందని రుజువు చేస్తుంది. విల్లు, బాణం, ఉజ్జయిని, నాగలి, చక్ర చిహ్నాలు కలిగిన రెండు లిఖించబడని టెర్రకోట ముద్రలు పెద్దబంకూరు తవ్వకాల్లో కనుగొన బడ్డాయి. ఈ ప్రదేశంలో తవ్వకాలలో ‘‘కామస’’ అని చెక్కబడిన రాతి ముద్ర కనుగొనబడింది. పెద్ద బంకూరులో జరిపిన తవ్వకాల ఫలితాలను క•ష్ణశాస్త్రి 1983లో ప్రచురించారు.
రామారావు 1960లలో హైదరాబాద్‍, మద్రాసు మ్యూజియంలలో శాతవాహన నాణేలను అధ్యయనం చేశారు. తెలంగాణలో శాతవాహన వంశానికి చెందిన పూ ర్వపు పాలకుల నాణేలు కనుగొనడం, తీరప్రాంత జిల్లాలలో అవి లేకపోవడం ఆ ధారంగా తెలంగాణ శాతవాహనుల నివాసంగా ఉందని ఆయన అభిప్రాయ పడ్డారు. 1978లో కోటలింగాల నాణేలు కనుగొనడం ద్వారా ఇది మరింత రుజువు చేయబడింది. పెద్దబంకూరు సైట్‍ కూడా ముద్రలు, రోమన్‍ నాణేలను అందించింది.
పెద్దబంకూరు శాతవాహనుల నాణేలను పెద్ద సంఖ్యలో అందించిన ముఖ్యమైన ప్రదేశం. శాతవాహనుల నాణేలు మన చరిత్ర జ్ఞానానికి గొప్పగా దోహదం చేశాయి. మత్స్య, వాయు, విష్ణు, బ్రహ్మాండ, భాగవత వంటి పురాణాలలో అందించబడిన శాతవాహన రాజుల సమాచారాన్ని అవి ధ•వీకరించాయి. ఈ రాజులు ఉన్నారని, వారు పౌరాణిక వ్యక్తులు కాదని అవి నిరూపించాయి.
శాతవాహన రాజులకు సంబంధించిన అనేక అంశాలు ఈ నాణేల ద్వారా వెలుగు లోకి వచ్చాయి. ఉదాహరణకు శాతవాహనులది మాత•స్వామ్య సమాజం. వారు గౌతమీపుత్ర, వాసిస్తిపుత్ర మొదలైన వారి తల్లుల పేర్లను తీసుకున్నారు. వారు నాణేల తయారీకి సీసాన్ని ఇష్టపడ్డారు. ఇవి వేల సంవత్సరాల పాటు కొనసాగి ఆ రోజుల్లోని మెటలర్జికల్‍ నైపుణ్యాలను వెల్లడిస్తున్నాయి. ఈ నాణేలకు సంబంధించి అనేక ఇతర అంశాలు కూడా స్పష్టంగా ఉన్నాయి. కర్ణుడి నాణేలను బట్టి చూస్తే పురాణాలలో ఆయన పేరు పేర్కొనబడలేదని కనుగొన్నారు. తద్వారా ఇది పురాణాలలో ఈ రాజుల జాబితా క్షుణ్ణంగా లేదనే విషయాన్ని రుజువు చేస్తుంది. ఇవన్నీ పెద్దబంకూరు నాణేలు వెల్లడించిన అంశాలు. సైట్‍లో మరింతగా తవ్వకాలు నిర్వహించాల్సిన అవసరం ఉంది.
ధూళికట్ట తవ్వకం, నాణేలను కనుగొనడం ఈ జిల్లాలో మరొక ముఖ్యమైన ఆవిష్కరణ. ధూళికట్ట స్థూపం వద్ద ఉన్న బౌద్ధ ప్రదేశం మౌర్యుల అనంతర కాలానికి చెందినది కానీ ఈ ప్రాంతం పూర్వ సామాన్య శకం ప్రదేశానికి చెందినది. ఇది పూర్వ సామాన్య శకం రెండవ శతాబ్దంలో బౌద్ధమతానికి చెందిన హీనయాన దశను అందించింది. అమరావతి, బట్టిప్రోలు స్థూపాలు మౌర్య కాలం నాటి హీనయాన దశకు చెందినవి అయితే తరువాతి కాలపు శాతవాహన మరియు ఇక్ష్వాకు ప్రాంతాలు బౌద్ధమత మహాయాన కాలాన్ని సూచిస్తాయి. ధూళికట్ట స్థూపం పక్కనే హుస్సేన్‍ మియా వాగు నది ఒడ్డున 36 ఎకరాల విస్తీర్ణంలో భారీ కోట ఉంది.
ఇది ఉత్తర-దక్షిణ దిశగా వెళ్లే ఆరు దశల రాళ్ల పునాదిపై ఇటుక గోడతో కూడిన ఒక మట్టి కోట. దీని చుట్టూ లోతైన కందకం ఉంది. తవ్వకాల్లో దక్షిణ ద్వారం, సైనికుల గదులు, కేంద్ర మార్గం పక్కనే ఉన్న నిర్మాణాలు బయట పడ్డాయి. గేట్‍వేకి ఉత్తరాన 100 మీటర్ల దూరంలో ఐదు దశల నిర్మాణ కార్యకలాపాలతో ప్యాలెస్‍ కాంప్లెక్స్ఉంది. శాతవాహనుల కంటే ముందరి రాజులు, శాతవాహనుల నాణేలు ధూళికట్ట తవ్వకాల్లో కనుగొనబడ్డాయి. అయితే చిముక నాణేలు కోట లింగాలలో మాత్రమే లభించడం గమనార్హం.
ధూళికట్ట కూడా నల్గొండలోని ఫణిగిరి వంటి తెలంగాణలోని ఇతర బౌద్ధ స్థలాల మాదిరిగానే ఉంది. తెలంగాణలో బౌద్ధమతం కోస్తా ప్రాంతాల్లో విస్తరించినంత బలమైన మూలాలను తీసుకోలేదు. జైనమతం తెలంగాణలో చాలా ఎక్కువగా ఉంది. ఇది ప్రాచీన కాలం నాటి బోధన్‍ లేదా పౌధనం, కొలనుపాకు మొదలైన ప్రదేశాల ద్వారా నిరూపించబడింది. తెలంగాణలో ఇతర బౌద్ధ స్థలాలు ఉన్నాయి, వీటిని భవిష్యత్తులో అధ్యయనం చేయాలి.
1978లో కోటలింగాల నాణేల ఆవిష్కరణ ఆంధ్ర నాణ శాస్త్రంలో ఒక ముఖ్యమైన సంఘటన. ఈ సైట్‍లో వెలికితీసిన వివిధ రకాల నాణేలు అబ్బురపరిచేలా ఉన్నాయి. వాటిలో పంచ్‍ మార్క్ చేయబడినవి, లిఖించబడని మరియు లిఖించబడిన నాణేలు ఉన్నాయి. లిఖించిన నాణేలు గోబద, నరన, కంవయస, సిరివయస, సామగోప, చిముక, శతస, శాతకర్మి, వసిష్టిపుత్ర పులుమావి, వాసిష్టిపుత్ర శాతకర్ణికి చెందినవి. మహాతలర్వరా, మహాసేనాపతి మరియు సెబాక నాణేలు కూడా ఉన్నాయి. ఈ స్థలంలో శాతవాహనుల తదనంతర రాజుల నాణేలు కనుగొన బడలేదు.
(తరువాయి వచ్చే సంచికలో)
- డా।। దెమె రాజారెడ్డి,
ఎ : 9848018660