1992లో రియో డి జనరియోలో ధరిత్రి శిఖరాగ్ర సమావేశం జరిగి మూడు దశాబ్దాల కాలం దాటింది. సరిగ్గా లెక్కిస్తే 33 ఏళ్లు. ఈ మూడు దశాబ్దాల కాలంలో ఏమైనా చెప్పుకోదగ్గ మార్పులు వచ్చాయా అంటే వచ్చి ఉండవచ్చు. వచ్చాయి కూడా. అవన్నీ తృతీయ ప్రపంచ దేశాలకు ఏ ప్రయోజనాన్ని కలిగించాయి, ఏ మేలు చేకూర్చాయి అనేది ప్రశ్నార్థకం. పర్యావరణ వివక్ష ఒకటి బలంగానే కొనసాగుతూనే ఉన్నదని ఆనాటి నిర్ధారణ, నినాదం నేటికీ నిలిచే ఉందనిపిస్తుంది. ఆ శిఖరాగ్ర సమావేశంలో ఉత్తర, దక్షిణ యుద్ధాలు ఆధిపత్యం వహించాయి.
పారిశ్రామికంగా అభివృద్ధి చెందిన దేశాలకు, తృతీయ ప్రపంచ దేశాలకు మధ్యగల తేడాలు ఆనాటి ఎర్త్ సమ్మిట్ విషయాన్ని నిర్దేశిస్తాయి అనే అభిప్రాయం కూడా ఆనాడు అంతటా వినిపించింది. పర్యావరణ సమస్యలు, సంక్షోభాలు ఆర్థిక విషయాలకు సంబంధించినవే అయితే మటుకు, వాటిని పరిష్కరించటం, నివారించటమనేది ఆర్థికానికి, సాంకేతికతకు, సాంస్క•తిక ప్రవర్తనలో రావలసిన మార్పుల మీద ఆధారపడి
ఉంటుందని కూడా ఆనాడే స్పష్టం చేయబడింది. దక్షిణానిది ఒక వేదన అయితే ఉత్తరానిది ఒక వాదన. దక్షిణం ఉత్తరమే ఈ సంక్షోభాలకు మూలమని అంటుంది. చారిత్రకంగా ఇంతటి సంక్షోభానికి ఉత్తరమే ప్రధానమని ప్రపంచాన్ని కాలుష్యం చేసింది, సహజవనరులు తరిగిపోయేట్లు చేసిందని నిర్ధారించి, దీనిని ఒక సమస్థితికి తీసుకు రావలసిన బాధ్యత ఉత్తరానిదేనని దక్షిణాది భావన. దీనర్థం ఏమిటంటే ఉత్తరం ఎంతో నిబద్ధతతో తన
ఉత్పాదన, వినియోగ పద్ధతులను మార్చుకోవాలని తద్వారా ప్రపంచ వనరులను అది వ్యర్థం చేయకుండా అతి వినియోగానికి పాల్పడకుండా ఉంటూ దక్షిణ భాగానికి సహాయకారిగా ఉండటం పర్యావరణ హితమైన అభివృద్ధి నమూనాలను రూపొందించు కోవటంలో దోహదకారిగా నిలవాలని ఆశించడమూ ఉంది.
దక్షిణ భాగ దేశాల భయం ఏమిటంటే ఉత్తరం బాధ్యతలను మోయడానికి అంగీకరించదు. సరికదా, అసలు పర్యావరణ సంక్షోభానికి దక్షిణమే కారణంగా చూపుతూ నిందలు మోపుతుందని. అంతే కాదు ఈ సాకుతో అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల ఆర్థిక, సామాజిక విధానాలను నిర్దేశిస్తుందని కూడా భయాందోళన చెందాయి. విదేశీ అప్పులతో సతమవుతూ, పెరుగుతున్న పేదరికాన్ని తగ్గించుకోలేక, ప్రపంచ బ్యాంకు, అంతర్జాతీయ ద్రవ్యనిధి లాంటి సంస్థలు అప్పులు ఇస్తూ విధించే షరతులకు తలొగ్గటం లాంటి వాటివల్ల దక్షిణం ఎప్పుడూ కొంత తగ్గి ఉండే ధోరణినే కనబరుస్తుంది. ఉత్తరం ఆదేశాలను కాదని ఆర్థిక భారాన్ని అశక్తతకూ గురికావలసి వస్తుంది. ‘సుస్థిరాభివృద్ధి’ లాంటి పదాల సృష్టి, దానిని నిర్వచించటం ఉత్తరాధిక్యతనే సూచిస్తుంది. ఉత్తరం విధించే అన్ని షరతులూ ఆమోదయోగ్యం కాకపోయినా వాటిపట్ల తన అసమ్మతిని తెలుపుతుంది కూడా. దక్షిణం వాదించే విషయం ఏది ఉత్తరం తమకు నిర్దేశిస్తుందో వాటినే ఉత్తరం అమలు పరచటం ద్వారా, ముఖ్యంగా వనరుల దుర్వినియోగం చేయకుండా నియంత్రణలో ఉంటే దక్షిణానికి కొంత పర్యావరణ స్థలం ఏర్పడి అది తన స్వీయ పేదరికం నుంచి బయట పడగలుగుతుంది. ఉత్తర దేశాలు ఆశించేది ‘ఏకప్రపంచం’ మనందరం జీవిస్తున్నది ఒకే ప్రపంచంలో కనుక పర్యావరణ పరిరక్షణ అనేది ప్రతి ఒక్కరి విధి. చైనా దీనితో విభేదిస్తుంది. పర్యావరణ సమస్యలను పరిష్కరించడానికి కారణాలు, బాధ్యతలు ఉత్తరం, దక్షిణాల మధ్య తేడాలను బట్టే నిర్ణయించబడాలని అంటుంది. మనం జీవించేది ఒకే ప్రపంచంలోనైనా దైనికంగా, పర్యావరణ పరంగా, దురదృష్టవశాత్తూ మనం రెండు ప్రపంచాలుగా ఉన్నాం. సామాజికంగా, ఆర్థికంగా ఈ రెండు ప్రపంచాలు ఒకటి ధనికం, రెండోది పేదరికం. ఈ రెండు ప్రపంచాలుగా మనం ధనిక, పేద దేశాలుగా మనుగడ సాగిస్తున్నప్పుడు మనమందరం మితంగా వినియోగించాలి అనే చికిత్సా విధానం సరైనది కాకపోగా ఇది అన్యాయం అవుతుంది. వైద్యుడు పోషకాహారలోపం ఉన్న వ్యక్తిని ఎక్కువగా తినమని, పుష్టితో బలవర్థకంగా కనిపించే మనిషిని తక్కువ తినమనే సూచిస్తాడు. ఒకే పాలసీ అనే విధాన నిర్ణయం వల్ల పేద మనిషి ఆకలి చావుకు గురైతే, బలిమి గల మనిషి ఇంకా అధికంగా తింటూనే ఉంటాడు. కాబట్టి ‘సుస్థిరాభివృద్ధి’, ఏక ప్రపంచం అందరం వినియోగం తగ్గించుకుందాం లాంటివి అందరికీ ఒకేలా వర్తించవు. అంటే సుస్థిరాభివృద్ధి సాధ్యపడాలంటే ఉత్తరం వ్యర్థ, అధిక వినియోగాన్ని తగ్గించుకోవాలి తప్ప దక్షిణానికి గల అభివృద్ధి చెందే హక్కుకు అడ్డు రాకూడదు. నిజానికి ఉత్తరాధిక్యతా స్వభావం గల అంతర్జాతీయ సంస్థలు, ముఖ్యంగా విత్త సంస్థలు ప్రపంచ పర్యావరణ సమస్యలను ఉమ్మడి భవిష్యత్తును దృష్టిలో ఉంచుకుని చూడవు. అవి పర్యావరణ వివక్షను ప్రదర్శిస్తాయి. ఈ వివక్ష ఎటువంటిదంటే ఉత్తరం మరింత సంపద్వంతంగా అభివృద్ధి చెందాలి. పరిశుభ్రంగా పెరగాలి. దక్షిణం దుర్భర దారిత్య్రంలో పెరగాలి. మరింత కాలుష్యం బారిన పడాలి అన్న ధోరణినే ఆయా ద్రవ్యనిధి సంస్థల నివేదికలు, ఆలోచనలు, వైఖరులుంటాయి.

ఇటువంటి వైఖరులను గూర్చి వందనాశివ ‘ఎర్త్ సమ్మిట్ బ్రీఫింగ్స్’లో పేర్కొంది కూడా. ధర్డ్ వరల్డ్ నెట్ వర్క్ నేతృత్యంలో 1992లో పుస్తకం వెలువడింది. ప్రపంచ బ్యాంకు ముఖ్య ఆర్థిక లారెన్స్ సమ్మర్స్ బాధ్యుడిగా వెలువడిన ప్రపంచ అభివృద్ధి నివేదికలోని అంశాలను గురించి చర్చిస్తూ కాలుష్యకోత పరిశ్రమలను తృతీయ ప్రపంచ దేశాలకు తరలించాలనే విషయాన్ని ప్రస్తావిస్తుంది వందనాశివ. ఎందుకు తరలించాలనే ప్రశ్న వెనుక ఉన్న ఆర్థిక తర్కం ఏమిటి? తృతీయ ప్రపంచ దేశాలు వేతనాలు తక్కువ. విష వ్యర్థాలను తక్కువ వేతనాలుగల దేశాలలో కుప్ప పోయటం ద్వారా చాలా వాటిని సులభంగా ఎదుర్కోవచ్చు. అభవృద్ధి చెందిన దేశాలలో కంటే తక్కువ అభివృద్ధి చెందిన దేశాలలో కాలుష్యం తక్కువ. ఇంకా ఇట్లాంటివే అనేకం పర్యావరణ వివక్షను ప్రదర్శించేవి, పేదలు ఎప్పటికీ పేదలే కనుక పర్యావరణ సమస్యలు వారిని పెద్దగా బాధించవు, వాటి గురించి పట్టించుకోరు. ఏవి అభివృద్ధి చెందిన దేశాలైతే అవి తీవ్రంగా కలత చెందుతాయి. బాధితమవుతాయి. పేద దేశాలకు మనుగడే పెద్ద సమస్య కనుక వీటిని గురించి అంతగా పట్టించుకోరనే ఒక భావన ఉంది.
దీనినే వందనాశివ వివక్ష అంటుంది. ఈ వివక్ష ఉత్తర ఆధిపత్య శక్తుల ఆలోచనా విధానంగా మారింది అంటుంది. దీనిని జాత్యహంకార ప్రాపంచిక దృక్పథం అంటుంది. ఇది శ్వేతజాతి మనపై రుద్దుతూ, అన్యాయాన్ని నైతికీకరించుకుంటున్న తీరును పట్టి చూపుతుంది. శ్వేత వర్ణం అధికమైంది. మిగిలినవి న్యూనమైనవి.
ఈ న్యూన జాతులు సులభంగా కాలుష్యకరింపబడవచ్చు. వీరికి విషం ఇవ్వచ్చు. ఎందుకంటే ప్రపంచాన్ని పాలిద్దాం అనుకుంటున్న వారి దృష్టిలో ఈ తృతీయ ప్రపంచ దేశాలు నిమ్నం. శ్వేత జాతీయుడు కాడు కనుక తక్కిన ఏరంగు వాళ్లకూ ఆరోగ్య, పర్యావరణ సంబంధ పరిరక్షణ అవసరం లేదు. ఈ వివక్షా సిద్ధాంతం ప్రబలుతూ వచ్చింది. తృతీయ ప్రపంచదేశాల జనాభా ఈ భూమండలానికి భారం అనే దాకా ఇది వచ్చింది. నాటి నుంచి నేటిదాకా ఇది విస్తరిస్తూనే ఉన్నది. ఉత్తర, దక్షిణ వివక్షే కాదు, తృతీయ ప్రపంచ దేశాల్లోని ప్రజలలోనూ సంపన్న, పేద వర్గం అనే విభాజక రేఖ స్పష్టగా ఏర్పడింది. పర్యావరణ సంక్షోభాలు సమస్యలు, విధ్వంసాలు ఇవి పేదలనే మట్టుబెడతాయి తప్ప ధనిక సంపన్న వర్గాలను ఈ భూమికి శాశ్వత అధిపతులుగా ఆధిక్యత నిరూపిస్తుందేమో!
- డా।। ఆర్. సీతారామారావు
ఎ : 9866563519