1857 నాటి సిపాయిల తిరుగుబాటును అణచివేయడంలో వనపర్తి రాజా ప్రథమ రామేశ్వరరావు (1855-66) కీలకపాత్ర పోషించారనే ప్రాధమిక చారిత్రక వాస్తవం చాలా మందికి తెలిసిరాలేదు. బ్రిటిష్ భారత ప్రభుత్వానికి వ్యతిరేకంగా పోరాడిన సిపాయిల వారసత్వాన్నే భారతీయులు గర్వంగా చెప్పుకోవడం, బ్రిటిష్ వారికి సహకరించినవారిని ఈసడించుకోవడం ఇందుకు కారణం. రాజా రామేశ్వరరావు శౌర్యం తెలియక పోవడానికి మరొక కారణం ఏమిటంటే, ఆయన శౌర్యాన్ని బ్రిటిష్ వారు మాత్రమే ప్రశంసించడం. వారి రాతలను ఇప్పటివరకు పెద్దగా ఎవరూ అన్వేషించలేదు. రాజావారి భార్య శంకరమ్మ కూడా రాజావారి శౌర్య చరిత్రను వ్రాయడానికి సంస్కృత పండితుడు పూడూరు కృష్ణమాచార్యను నియమించింది. కానీ అతను దానిని తన కావ్యం ‘‘రామేశ్వర విజయాన్ని’ సంస్కృతంలో రాయడం వల్ల దానిని చరిత్రకారులు అంతగా అధ్యయనం చేయలేదు. రాణి శంకరమ్మ రాజావారి చరిత్రను వివరించడానికి తందాన కథకుల ప్రదర్శనలను నిర్వహించేవారు. వారి కథనం కూడా 1990 లో ప్రచురించబడింది. కానీ వారి కథనంలో సాక్ష్యాధారాల ప్రస్తావనలు ఉండనందున అది చారిత్రకమైనదిగా పరిగణించబడ(లే)దు. మొత్తం మీద రాజా రామేశ్వరరావుగారి శౌర్య గాథ చరిత్ర పుటలలో మాత్రమే నిద్రాణమైపోయింది.
తమ రాజ్యాన్ని అంతర్గత, విదేశీ ముప్పుల నుంచి కాపాడుకోవడం పాలకుల కర్తవ్యం. వనపర్తి రాజారామేశ్వరరావు అదే పని చేసాడు. అతను తన వనపర్తి సంస్థానం (సామంత రాజ్యం), తన ప్రభువు నిజాం హైదరాబాద్ సంస్థానం మరియు అతని మిత్రదేశమైన బ్రిటిష్ ఇండియాను రక్షించేందుకు విశేష కృషి చేశాడు. ఫలితంగా, 1857 నాటి సిపాయిల తిరుగుబాటు తర్వాత హైదరాబాద్ రాష్ట్రం మరియు బ్రిటిష్ భారత ప్రభుత్వం మరో 90 సంవత్సరాలు మనుగడం సాగించగలిగాయి. అతని ప్రయత్నాలను బ్రిటిష్ భారత్ అధికారులు కృతజ్ఞతతో ఈ క్రింది విధంగా ప్రస్తావించారు.
‘‘తిరుగుబాటు ముగిసినప్పుడు, సర్ సాలార్ జంగ్, జిల్లాదార్ల కఠినమైన క్రమశిక్షణ మరియు ఘనత వహించిన నిజాం క్షేత్రసైన్యం బ్రిగేడియర్ జనరల్ రాజా రామసోర్ రావ్ యొక్క కఠోర ప్రయత్నాల కారణంగా నిజాం పాలిత ప్రాంతాల్లో (1858లో) శాంతి పునరుద్ధరించబడింది.’’
సిపాయిల తిరుగుబాటు తర్వాత నిజాం పాలిత ప్రాంతాలలో శాంతి నెలకొనడానికి మూడు అంశాలు దోహదపడ్డాయని పై
ఉటంకింపు స్పష్టం చేస్తున్నది.
- 1724-1948 కాలంలో తెలంగాణతో సహా దక్కనును పాలించిన నిజాం హైదరాబాద్ సంస్థానానికి ప్రధాన మంత్రి సర్ సాలార్ జంగ్ యొక్క కఠినమైన క్రమశిక్షణ.
- నిజాం ఆధిపత్యం క్రింద పనిచేసిన జిల్లాదార్ల కఠోర ప్రయత్నాలు. రాజా రామేశ్వరరావు అత్యంత ముఖ్యమైన జిల్లాదారు. అతని కృషిని ప్రత్యేకంగా ప్రశంసించారు.
- ఘనత వహించిన నిజాం ఫీల్డ్ ఫోర్స్ బ్రిగేడియర్ జనరల్ అయిన రాజా రామేశ్వరరావు సేవలు అత్యంత ప్రముఖమైనవి.
అందువల్ల పరిశోధకులు, ప్రత్యేకించి తెలంగాణ ప్రజలు రామేశ్వరరావు తన సామంత రాజ్యాన్ని, తన ప్రభువుల సామ్రాజ్యాలను ఎలా కాపాడాడో తెలుసుకోవడం అవసరం. తద్వారా ఆయన వీరోచిత చరిత్ర, దక్షిణ తెలంగాణ ప్రాంత చరిత్ర తెలుస్తాయి.

రాజా బ్రిటిష్ వారి నుండి స్ఫూర్తి పొందారు:
రాజా రామేశ్వర రావు ఆధునీకరణవైపు అడుగులు వేయడం ద్వారా, సైనిక నిర్మాణపరంగా తన స్థాయిని పెంచుకోవడం ద్వారా భారతదేశంలోని తన ప్రభువులైన నిజాం మరియు బ్రిటిష్ పాలకుల ద•ష్టిని ఆకర్షించగలిగారు. 10 సంవత్సరాల వయస్సు నుండే అతను ఆధునికీకరణ చెందడం ప్రారంభించాడు. 1821 సెప్టెంబర్ 29న జన్మించిన ఆయన చిన్న వయస్సులోనే తన తండ్రిని కోల్పోయాడు. అతని తల్లులు రామమ్మ, నాంచారమ్మ రాజ్యాన్ని పాలించేవారు. అతనికి 10 సంవత్సరాల వయస్సు ఉన్నప్పుడు లచ్మయ్య అనే అతను వనపర్తి రాజ్యాన్ని స్వాధీనం చేసుకున్నాడు. బ్రిటీష్ భారత ప్రభుత్వం నిజాం రాజ్య మిత్రదేశంగా ఉన్నందున వనపర్తి రాజ్యాన్ని రక్షించడానికి బ్రిటిష్ వారు సైన్యాన్ని పంపారు. 1905 లో మేజర్ రెజినాల్డ్ జార్జ్ బర్టన్ రాసిన ‘‘హైదరాబాద్ కాంటింజెంట్ చరిత్ర’’లో వనపర్తి రాజ్యం ఎలా రక్షించబడిందో ఈ క్రింది భాగంలో నమోదు చేయబడింది.
‘‘1831 జనవరిలో 1వ పదాతి దళానికి చెందిన రెండు కంపెనీలు లెఫ్టినెంట్ క్లిఫ్టన్ ఆధ్వర్యంలో వనపర్తి చిన్న రాణి అధికారాన్ని పునరుద్ధరించడానికి, తిరుగుబాటుదారుడైన లచ్మయను ఖైదు చేయడానికి మఖ్తల్ నుంచి వనపర్తికి కవాతు చేశాయి. ప్రజలు కోటను అప్పగించడానికి నిరాకరించడంతో కెప్టెన్ రైన్స్ ఫోర్డ్ తన మొత్తం బలగాలను వనపర్తికి తరలించాడు. అయినా లచ్మయ పారిపోయాడు. బలగాలు ఇంకా కోటను రక్షిస్తూనే ఉండడంతో మేజర్ క్రాస్లీ ఆధ్వర్యంలో మరిన్ని బలగాలను జనవరి 20న బొల్లారం నుండి వనపర్తికి పంపారు. ఆ బలగాలలో 2వ ఆశ్వికదళం స్క్వాడ్రన్, రెండు కంపెనీల పదాతిదళం, రెండు 12-పౌండర్ గన్ లు, ఒక 8-అంగుళాల మోర్టార్ ఉన్నాయి. కెప్టెన్ జాన్ స్టన్ ఆధ్వర్యంలోని స్క్వాడ్రన్ జనవరి 25న లచ్మయను వెంబడించి, ఇద్దరు రాణులతో సహా వనపర్తి యువరాజును మరియు దాదాపు 200 మంది సాయుధ సైనికులను బంధించడంతో కోట అదుపులోకి వచ్చి 27 వ తేదిన ప్రశాంతత పునరుద్ధరించబడింది. మరుసటి రోజు మేజర్ క్రాస్లీ వనపర్తి క్షేత్ర సైన్యాన్ని అప్పగించి బొల్లారమ్ కు బయలు దేరాడు.
వనపర్తిలో ఒక పదాతిదళం మరియు సగం మంది ఆశ్వికదళాన్ని ఉంచి ఫిబ్రవరి ప్రారంభంలో కెప్టెన్ రైన్స్ఫోర్డ్ మఖ్తల్ కు తిరిగివెళ్ళాడు. లచ్మయను వెదికి పట్టుకోడానికై నియమించిన దశలం ఫిబ్రవరి 15 నాటికి బొల్లారంకు తిరిగి వెళ్ళిపోయింది.’’

రాజా రామేశ్వరరావు పై సంఘటనలను చూసి తిరుగుబాటుదారులను లొంగదీసుకుని రాజ్యాన్ని ఎలా కాపాడుకోవాలో బ్రిటిష్ సైన్యం నుంచి ప్రేరణ పొందాడు. ఆధునిక సైనిక పరికరాలు , తిరుగుబాటుదారులతో వ్యవహరించే ఆధునిక పద్ధతులు విజయ మంత్రాలు అని అర్థం చేసుకున్నాడు. బ్రిటిష్ వారి వస్త్రధారణ మరియు వారి ఆంగ్ల భాష నుండి కూడా ప్రేరణ పొందాడు. వెనువెంటనే అతను యూరోపియన్ దుస్తులు ధరించడం ప్రారంభించాడు. ముఖ్యంగా సైనిక యూనిఫాం మరియు టోపి. 1855లో అతను పద్నాలుగు సంవత్సరాల వయసులో ఉన్నప్పుడు అతన్ని పెంచిన తల్లులు మరణించడంతో వనపర్తి రాజ్య పరిపాలనా బాధ్యతలను స్వీకరించాడు. ఆ వెంటనే అతను ఇంగ్లీష్ నేర్చుకోవడానికి మద్రాస్ వెళ్ళాడని, ఆంగ్లేయ స్నేహితులను సంపాదించాడని తెలుస్తున్నది. ఆ తర్వాత అతను మూడు ఆస్థాన భాషలను – పర్షియన్, అరబిక్, ఉర్దూ – మూడు దక్షిణ భారతీయ భాషలు – తమిళం, కన్నడ, మరాఠీ – లను తన మాతృభాష తెలుగుతో పాటు నేర్చుకొని తన పూర్వీకుడైన గోపాలరావు వలె ‘అష్టభాషా బహిరీ’ అయ్యాడు. అతను పాశ్చాత్య జీవన విధానాన్ని అనుసరించాడు. తన రాజసౌధాన్ని పాశ్చాత్య సామాగ్రి (పర్నిచర్) తో అలంకరించాడు.
రాజా రామేశ్వరరావు తన పరిపాలనను కూడా బ్రిటిష్ భారత ప్రభుత్వ పద్ధతలో ఆధునీకరించాడు. అతని రాచరికంలో అతి ముఖ్యమైన విషయం అతను తన సైన్యాన్ని ఆధునిక పద్ధతులలో తీర్చిదిద్దడం. అతని అధునాతన పోకడలను గుర్తించి అతని ప్రభువు నిజాం అతనికి 1843లో ‘‘బల్వంత’’ అనే బిరుదునిచ్చాడు. రాజా తన సాయుధ బలగాలను నిర్మించడానికి సోమాలియా, అబిసీనియా దేశాల నుండి సిద్దీలను బొంబాయి మార్కెట్ నుంచి తీసుకు వచ్చి రెండు రెజిమెంట్ లుగా నిర్వహించాడు – ఆఫ్రికన్ బాడీగార్డ్ (ఆశ్విక దళం) మరియు వనపర్తి లాన్సర్స్. రాజావారి ఈ చర్య తరచుగా రాజా దళాలు మరియు నిజాం దళాల మధ్య ఘర్షణలకు, బ్రిటిష్ వారి జోక్యానికి దారి తీసింది. ఫలితంగా సంతకం చేసిన ఒప్పందం ప్రకారం రాజా రెజిమెంట్ నిజాంకు సమర్పించబడింది. నిజాం దళాల ఇన్స్పెక్టర్ జనరల్ గా రాజా నియమించబడ్డాడు. ఇదే కోవలో 1853లో బైసన్ డివిజన్ యొక్క హైదరాబాదీ బెటాలియన్ స్థాపించబడింది.
సిపాయి తిరుగుబాటు దృష్ట్యా దళాల పెంపుకు ప్రభువుల అనుమతి:
1857లో సిపాయిల తిరుగుబాటు జరిగినప్పుడు హైదరాబాద్ కు పూర్తి రక్షణ లేకుండేది. రాజధానికి దగ్గరలో ‘‘హైదరాబాదు అనుబంధ దళం’’ (హైదరాబాద్ సబ్సిడియరీ ఫోర్స్) నిజాంకు వ్యక్తిగత రక్షణ కల్పించడం, అతని వారసులు, వంశీలకు రక్షణ కల్పించడం, సంస్థానంలో తిరుగుబాటుదార్లను, అంతర్గత అల్లర్లను చెలరేపేవారిని అరికట్టడం వంటి పనుల కోసం నియమించబడింది. కాని ఆ దళం చాలా కాలం నుండి అంతర్గత అల్లర్లను అణచడంలో పనిచేయడం ఆపేసింది. బహుశా వాటిని చిల్లర / చిన్న విషయాలుగా పరిగణించడం వల్లనేమో! అందుబాటులో హైదరాబాద్ కాంటింజెంట్ కూడా ఉంది. అయితే ఆ దళం ఒప్పందం నిబంధనల ప్రకారం మిత్రరాజ్యాల (బ్రిటీష్ ఇండియా ప్రభుత్వం మరియు నిజాం) మరియు మరేదైనా విదేశీ శక్తి మధ్య యుద్ధం సంభవించినప్పుడు మాత్రమే ఉపయోగించబడుతుంది. కాబట్టి సిపాయి తిరుగుబాటు చెలరేగడంతో తిరుగుబాటుదారులపై రంగంలోకి దిగడానికి హైదరాబాద్ కాంటింజెంట్ లోని కొన్ని రెజిమెంట్లను పంపారు. సమర్ధ బలగాలు లేకుండా హైదరాబాద్ లాంటి సాయుధ నగరంలో శాంతిభద్రతలు పూర్తిగా అసాధ్యమని భావించిన హైదరాబాద్ రాష్ట్ర ప్రధానమంత్రి సర్ సాలార్ జంగ్ నిజాం ఆధీన ప్రాంత విప్లవాలు వంటివాటిని నిరోధించడంలో శ్రద్ధ చూపారు. విప్లవ దళాలు వ్యాప్తి చెందకుండా నిరోధించడానికి మరియు బ్రిటిష్ ఇండియా నుండి నిజాం భూభాగంలోకి ప్రవేశించగల తిరుగుబాటుదారులు ఎవరినైనా బంధించడానికి నూతన సైనిక బలగాలను వ్యవస్థీకరించాలని సాలార్ జంగ్ అభిలషించాడు.
పై పరిస్థితుల దృష్ట్యా అటువంటి దళాలను నియమించడం, నిర్వహించడం అనే భాధ్యతాయుతమైన పనిని వనపర్తి రాజాకు అప్పగించారు. అతను 1858 లో కొంత మంది మౌంటెడ్ ఆఫ్రికన్లు, కొంతమంది దక్కని సవార్లు మరియు తన సేవలో ఉన్న రెండు గన్ లతో రంగంలోకి దిగాడు. ఈ మొత్తం సైనిక బలాన్ని ‘‘నిజాం ఫీల్డ్ ఫోర్స్’’ (నిజాం క్షేత్ర బలగం) అన్నారు. ఈ సైనికుల బ•ందమే ‘‘రెగ్యులర్ ట్రూప్స్’’ (సర్వసాధారణ సైన్యాలు)లో కీలకమైనది.

రాజా నిజాం దళాలను నిర్మించాడు:
వనపర్తి రాజా వద్ద కొంతమంది ఆఫ్రికన్ ‘‘బానిస బాలురు’’ ఉన్నారు. వీరికి అతను డ్రిల్ చేయడం నేర్పించాడు. తరువాత వారికి ఆశ్విక దళంలో శిక్షణనీయగా వారు 1858లో ఏర్పాటైన ‘‘రాజా ఫీల్డ్ ఫోర్స్’’లో పనిచేశారు. రాజధానికి (తిరిగి) వచ్చిన తర్వాత ఈ వ్యక్తులను ఎస్కార్ట్ డ్యూటీలో ఘనత వహించిన ‘నిజాం ఆఫ్రికన్ బాడీగార్డ్’గా పిలిచారు. వేల్స్ యువరాజును భారతదేశానికి స్వాగతించడానికి ఘనత వహించిన నిజాం ప్రతినిధిగా ఆయన ప్రధాని సాలార్ జంగ్ బొంబాయికి వెళ్లినప్పుడు వారు ఆయనకు ఎస్కార్ట్ గా పనిచేశారు. ఢిల్లీలో జరిగిన ఇంపీరియల్ ప్రొక్లెమేషన్ (సామ్రాజ్య ప్రకటన) దర్బార్ కు హాజరైనప్పుడు కూడా వారు నిజాంకు బాడీగార్డ్ గా పనిచేశారు. ఈ రెండు సందర్భాలలోనూ వారిని చాలా మెచ్చుకున్నారు. అందుకు వారు అర్హులు కూడా. వారు చక్కగా ఆశ్విక అధిరోహణ చేస్తూ, అందమైన యూనిఫారంలో చలాకీగా కనిపించేవారు. వారి రెజిమెంట్ను ఆఫ్రికన్ గార్డస్ అని పిలిచేవారు.
1861 జూలైలో రెండు గన్లు, వ్యాగన్లు, పద్దెనిమిది ఎడ్లు, ఒక డజను మంది సైనికులను ఒక యూరోపియన్ అధికారి ఆధ్వర్యంలో ఉంచారు. అదే సంవత్సరం డిసెంబరులో మరో గన్, పదకొండు మంది పురుషులను ఆ రెజిమెంట్ కు జోడించారు. దానిని రెజిమెంట్ ఆఫ్ ఆర్టిలరీగా పిలిచారు. 1862లో వనపర్తి రాజా ఫీల్డ్ ఫోర్స్ నుండి రెండు తుపాకులు, నలభైమంది పురుషులను ఆ రెజిమెంటుకు బదిలీ చేశారు. 1865 లో సికింద్రాబాద్లోని బ్రిటీష్ ఆర్సెనల్ నుండి రెండు హోవిట్జర్లు, ఏడు తుపాకులు ఆ రెజిమెంట్ కు లభించాయి. దానితో ఆరేసి గన్లు గల రెండు బ్యాటరీలు ఏర్పడ్డాయి. ఆగష్టు 1864 లో రెండు పద్దెనిమిది-పౌండర్ గన్ లు ఆ రెంజిమెంట్ కు లభించాయి. 1866లో కొన్ని ఎద్దుల స్థానంలో గుర్రాలు వచ్చాయి. తద్వారా నెం.1 హార్స్ బ్యాటరీ మనుగడ లోకి వచ్చింది.
1893 లో హైదరాబాద్ ఇంపీరియల్ సర్వీస్ ట్రూప్స్ ఏర్పడక ముందు రెగ్యులర్ ట్రూప్స్ లో మూడు లాన్సర్ రెజిమెంట్లు ఉండేవి. వీటిని 1వ, 2వ, 3వ హైదరాబాద్ లాన్సర్స్ అని పిలిచేవారు. 1862 లో మేజర్ రాకే ఆధ్వర్యంలో నిలిపిన నవాబ్ నిజాం యార్ జంగ్ అశ్విక దళం 1వ హైదరాబాద్ లాన్సర్స్ మనుగడలోకి వచ్చింది. 2వ వనపర్తి లాన్సర్స్ నుండి పురుషులు మరియు గుర్రాలను చేర్చుకోవడం ద్వారా దాని బలం పెంపొందించబడింది. దీంతో 1 వ హైదరాబాద్ లాన్సర్స్ మూడు వందల మంది పోరాట యోధులకు నిలయమైంది. వనపర్తి రాజా ఫిల్డ్ ఫోర్స్ లో పనిచేసిన దక్కనీ సవార్లు 2వ వనపర్తి లాన్సర్లుగా మారారు. మేజర్ రాకే కింద ఉంచినప్పుడు ఆ రెజిమెంట్ యొక్క బలం 214 మంది పోరాట యోధులు మరియు 24 మంది సంగీతకారులు. క్రమరహిత దళాల నుండి డ్రాప్ట్ ల ద్వారా దీని సంఖ్య పెరిగి 1866 నాటికి ఈ రెజిమెంట్ బలం 325కి చేరింది.
సిపాయిల తిరుగుబాటును అణచివేయడంలో:
దళాలను అభివృద్ధి చేసిన తరువాత రాజా రామేశ్వరరావు సిపాయిల తిరుగుబాటును అణచివేయడంలో బ్రిటిష్ వారికి తన సేవలను అందించాడు. తిరుగుబాటు ప్రధాన నాయకులలో ఒకరు ఝాన్సీ రాష్ట్రానికి చెందిన రాణి లక్ష్మీబాయి. సర్ హ్యూగ్ రోజ్ రాణికి వ్యతిరేకంగా బ్రిటిష్ ఇండియన్ దళాలకు నాయకత్వం వహించాడు. అతని దళంలో రెండు బ్రిగేడ్లు ఉండేవి. వాటిలో మొదటిది మోవ్ వద్ద, రెండవది సెహోర్ వద్ద నిలిచాయి. వారి బలం మొత్తం దాదాపు 4,300 మంది సైనికులు. వారిలో అధికభాగం స్థానికులే. 1వ బ్రిగేడ్ లోని ఎనిమిది దళాలలో రెండు హైదరాబాంద్ రాష్ట్రం నుంచి వచ్చినవే.
- హైదరాబాద్ కాంటింజెంట్ యొక్క 2 అశ్విక దళ రెజిమెంట్లు.
- హైదరాబాద్ కాంటింజెంట్ ఫీల్డ్ ఫోర్స్ యొక్క పదాతి దళ రెజిమెంట్.
- సర్ హ్యూగ్ రోజ్ ఫోర్స్ యొక్క 2వ బ్రిగేడ్ యొక్క పదమూడు దళాలలో నాలుగు హైదరాబాద్ రాష్ట్రం నుండి వచ్చినవి.
- హైదరాబాద్ రెజిమెంట్ యొక్క అశ్విక దళం
- హైదరాబాద్ ఆగంతుక 1 పదాతిదళ రెజిమెంట్
- 1వ బ్యాటరీ హార్స్ ఆర్టిల్లరీ
- హైదరాబాద్ కాంటింజెంట్ యొక్క డిటాచ్మెంట్
హైదరాబాద్ కంటింజెంట్లోని తొమ్మిది మంది స్థానిక అధికారులు ఆర్డర్ ఆఫ్ బ్రిటిష్ ఇండియాకు సహచరులుగా చేశారు. స్థానిక ర్యాంకుల సైనికులకు 71 ఆర్డర్స్ ఆఫ్ మెరిట్ మరియు 100 ప్రత్యేక ప్రమోషన్లు ఇవ్వబడ్డాయి. బహుమానం పొందిన స్థానిక అధికారులతో హైదరాబాద్ కాంటెంజెంట్ 3వ అశ్విక దళానికి చెందిన రిసాల్దార్ మేజర్ నవాబ్ అహ్మద్ బఁ్ ఖాన్ ధైర్య ప్రవర్తన అనేక సందర్భాలలో అత్యద్భుతంగా ఉండేది. ఝాన్సీ రాణిపై జరిపిన పోరాటం అంతటా అతని జమాదార్ విలాయత్ అలీబేగ్ హ్యూగ్ కు వ్యక్తిగత రక్షకుడుగా ఉన్నాడు. అతని కొడుకు నిజాం సైన్యాధ్యక్షుడు. అలీబేగ్ కు గౌరవ ఖడ్గం ఇచ్చారు. విశ్వాసపాత్రులైన స్థానిక అధికారులు, ఇతర ర్యాంకులు మరియు ప్రైవేట్ సేవకులు తిరుగుబాటు అణచివేత చర్యలలో చాలా విలువైన పాత్రను పోషించారు.
తిరుగుబాటు ఆశ్విక సైనికులు హ్యూగ్ రోజ్ దళం కుడి పార్శ్వాన్ని ఎదిరించగా హైదరాబాద్ కాంటింజెన్స్ ఆశ్విక దళం మొత్తం వారిపై వీరోచితంగా పోరాడింది. మైదానం నుండి తిరుగుబాటుదారుల పదాతిదళ మద్దతుల శ్రేణి వరకు తరలించింది. విప్లవ పదాతిదళ మద్దతుదారులు పలు లోతైన లోయలను ఆక్రమించి కొన్ని చోట్ల గోతులు తవ్వి ఆ గోతుల నుంచి భారీ కాల్పులు జరిపారు. హైదరాబాద్ ఆశ్విక దళానికి తరువాత 14వ డ్రాగూన్స్ యొక్క స్క్వాడ్రన్ మరియు రెండు హార్స్ ఆర్టిల్లరీ గన్లు మేజర్ స్కుడామోర్ ఆధ్వర్యంలో చేరాయి. వారు విప్లవ సైన్యాలపై విరుచుకుపడే వరకు తమ స్థానాన్ని నిలుపుకున్నారు. హైదరాబాద్ కాంటింజెంట్ యొక్క ఆర్టిలరీ అదే సమయంలో తిరుగుబాటు దారుల గన్ల దళం పరిధిలోకి దూసుకెళ్లింది.
అది రెండు బ్యాటరీల నుండి రౌండ్ షాట్, షెల్ మరియు ష్రాప్నెల్ తో కాల్పులు జరిపి అనేక మంది ప్రాణనష్టానికి కారణమైంది. తిరుగుబాటు పదాతిదళం దాడి చేస్తున్న పదాతి దళాన్ని వెనక్కి తరుమడం ప్రారంభించింది. మేజర్ ఓర్ ఎదురుదాడి చేయబోతున్న తరుణంలో 1వ బ్రిగేడ్ పట్టణాన్ని మరియు కోటను ముట్టడించిందని తెలుసుకున్నాడు. కాబట్టి అతను తిరుగుబాటుదారుల ప్రధాన తిరోగమన మార్గమైన ఒరై-కాల్పి రహదారి వైపునున్న కుంచ్ యొక్క ఆగ్నేయ దిశలో పురోగమించాడు. ఆశ్వికదళం మరియు ఫిరంగిదళం అతన్ని అనుసరించాయి. కాని పదాతిదళం సహకరించలేక అప్పటికే పూర్తిగా అలసిపోయింది. తిరుగుబాటుదారులు తెలివిగా మైదానంలో తిరోగమనాన్ని ప్రారంభించారు. లైట్ ఇన్ఫాంట్రీ డ్రిల్ యొక్క నియమాలను పాటిస్తూ బ్రిటిషు అధికారులు తమకు బాగా నేర్పిన పాఠాలను గుర్తుచేసుకుంటూ బాహ్య సైనిక శ్రేణి ప్రధాన సైన్యం తిరోగమనాన్ని రక్షించడానికి బాగా పోరాడింది. తొందరపడ లేదు, క్రమశిక్షణ తప్పలేదు. పోరాడవలసివచ్చినప్పుడు వారు తమ తుపాకుల్ని పక్కన పడేసి కత్తులతో నిర్విరామంగా పోరాడారు.
ఇంకా, 1858లో రాజా రామేశ్వరరావు తిరుగుబాటు నాయకుడైన రాజా వెంకటప్ప నాయక్ ను బంధించాడు. అతను భారత సిపాయిల తిరుగుబాటు రోజుల్లో తిరుగుబాటు జెండా ఎత్తాడు. వనపర్తి రాజు కింది తిరుగుబాటుదార్లను కూడా లొంగదీసుకున్నాడు.

- మఖ్తల్ సమీపపు మోదెన కోట ముట్టడి: కోట యజమాని అయిన నాగప్ప, ఆ ప్రాంత జమిందార్ మరియు తిరుగుబాటు దారుడు. అతను అక్టోబర్ 1858లో తప్పించుకున్నాడు. కాని 1860లో అతనిని వలపన్ని పట్టుకొని చంపడమైంది.
- లోకయపల్లి కోటను 2 జూలై 1859న నేల మట్టం చేయడమైంది.
- అల్లూరులో కొంతమంది తిరుగుబాటుదారులను (1859 సెప్టెంబర్ 2న) ఖైదీలుగా బంధించడమైంది.
- రాజాపూర్ కోటను స్వాధీనం చేసుకుని ధ్వంసం చేయడమైంది. 1859 అక్టోబరు 24 న జమిందారును పట్టుకోవడమైంది.
- 1859 అక్టోబరు 27 న అడ్కీ పై చర్య జరిపి రోహిల్లాలను అణచివేయడమైంది. ఇలాంటి స్వభావం గల అనేక ఇతర సంఘటనలు కూడా చోటు చేసుకున్నాయి.
సిపాయిల తిరుగుబాటును అణిచివేసి, హైదరాబాద్ రాజ్యం మరియు బ్రిటిష్ ఇండియాలో శాంతిని నెలకొల్పడంలో ఆయన చేసిన విశేష సేవలకు గుర్తింపుగా వనపర్తి రాజా రామేశ్వర్ రావును హై ర్యాంక్తో సత్కరించడంతో పాటు నిజాం అఫలుద్దౌలా అసఫ్జా ఆయనకు రాయల్ స్వార్డ్, గన్, రైఫిల్ లను బహూకరించారు.
సూచనలు:
- ఎ. క్లాడ్ కాంపెల్. 1898. గ్లింప్సెస్ ఆఫ్ ది నిజాం’స్ డొమినియన్స్. లండన్/బాంబే: సి.బి. బరోస్.
- మేజర్ రెజినాల్డ్ జార్జ్ బర్టన్. 1905. ఎ హిస్టరీ ఆఫ్ ది హైదరాబాద్ కంటింజెంట్. కలకత్తా: సూపరింటెండెంట్ ఆఫ్ గవర్నమెంట్ ప్రింటింగ్ కార్యాలయం, భారతదేశం.
- బ్రిగేడియర్ గౌరవనీయ సర్ జాన్ స్మిత్. 1966. దిరిబెల్లియస్ రాణి. లండన్: ఫ్రెడరిక్ ముల్లర్ లిమిటెడ్,
- అజ్ఞాత కరత్వం. 1990. శ్రీ రాజా ప్రథమ రామేశ్వర రాయలు. హైదరాబాద్: ఓరియంట్ లాంగ్మన్ లిమిటెడ్.
- హ్యారియెట్ రోంకెన్ లింటన్ & మోహిని రాజన్. 2013 (1974). ది డేస్ ఆఫ్ ది బిలవ్డ్. హైదరాబాద్: ఓరియంట్ బ్లాక్స్వాన్ ప్రైవేట్ లిమిటెడ్.
- నమ్య సిన్హా. 2024. ‘‘వనపర్తి సంస్థాన్: రాజాస్ అండర్ ది రూల్ ఆఫ్ ది నిజామ్ ఆఫ్ హైదరాబాద్’’. టైమ్స్ నౌ, 16.9.2024.
- హైదరాబాద్-దక్కన్ హిస్టరీ. 25.12.2023. ‘‘రాజా బహదూర్ రామేశ్వర్ రావుబి-I (1822-1866).’’ ఫేస్ బుక్ పోస్ట్. 5.12.2024 న సంప్రదించబడింది.
- ద్యావనపల్లి సత్యనారాయణ,
ఎ : 94909 57078