నెల్లూరి కేశవస్వామి స్వాతంత్య్రానంతర తెలంగాణ కథకుల్లో ఒకరు. అయితే అందరూ తెలంగాణ కథకుల్లాగే వందల కథలు రాసినా ఎన్నో దొరక్కుండా పోయాయి. అదృష్టమేమిటంటే ఆయన 1969లో, 1981లో కొన్ని కథలనైనా కథా సంపుటాలుగా వెలువరించడం వల్ల తెలుగు సాహిత్యానికి కొన్ని మాత్రం దక్కాయి. చాలామంది రచయితలు రాసినా స్వంత పత్రికలు లేకపోవడంతో రాసింది అచ్చుకావడం తక్కువ. అచ్చయినవి పుస్తకాల రూపంలో తేవడం తక్కువ. అలా వందలాది కథలు సాహిత్య చరిత్రలో యువతరాలకు అందకుండా పోయాయి.
1902 నుంచి ప్రారంభమైన తెలంగాణ కథ సామాజిక పరిణామాలను చిత్రిస్తూ వస్తున్నది. బండారు అచ్చమాంబ తొలి కథకురాలని చరిత్ర స్పష్టం చేసింది. కొమర్రాజు వెంకట లక్ష్మణరావు, మాడపాటి హనుంతమరావు 1910 నుంచి కథలు రాశారు. ఆ సమయంలోనే ఎనభై మందికి పైగా ప్రసిద్ధ కథకులు తెలంగాణ కథను సుసంపన్నం చేశారు. ఈ సంఖ్య 1956 నవంబర్లో తెలంగాణ – ఆంధ్రరాష్ట్రం ఏకమయ్యాక ఎదిగిన రచయితల సంఖ్య వందలాదిగా ఉంది. నేటి రచయితల సంఖ్య గణించడం కూడా కష్టమే. కారణం… ఇన్నాళ్ళ తెలంగాణ సాహిత్య సంస్క•తుల వికాసం వ్యాప్తిలో ఐకాన్గా నిలిచింది.
ప్రజల పక్షం వహించి రాసిన రచయితల్లో హైదరాబాద్లో పుట్టి పెరిగి, ఇక్కడి జీవితాలను చిత్రించిన కథకులు నెల్లూరు కేశవస్వామి. నిజాం కాలేజీలో డిగ్రీ చదివి ఉస్మానియా యూనివర్సిటీలో ఇంజినీర్గా పట్టభద్రుడై ఆంధప్రదేశ్ ప్రభుత్వ పబ్లిక్ వర్కస్ డిపార్ట్మెంట్ నీటిపారుదల శాఖలో ఇంజినీరింగ్ పనిచేసి రిటైరయ్యారు. నాగార్జున సాగర్ డ్యాం నిర్మాణంలో ఇంజినీర్గా భాగం పంచుకున్నారు. పదవీ విరమణ వరకూ అక్కడే పనిచేశారు. ఆ సమయంలో వారితో కలిసి పనిచేసిన బాలసాహితీవేత్త, కథకులు, వాణిశ్రీ ఆ రోజులను జ్ఞాపకం చేస్తూ ఆ రోజుల్లో నాగార్జున సాగరం వీరి వల్ల సాహిత్య సాగరమైంది అంటారు. కేశవస్వామి హైదరాబాద్లో నివసిస్తూ తెలంగాణ జీవితాలను, సంస్కృతిని తెలుగులో చిత్రించిన రచయిత.
హైదరాబాద్ రాజ్యం స్వాతంత్య్రానికి పూర్వం ఒక ప్రత్యేక దేశంగా, రాజ్యంగా సొంత కరెన్సీని, సైన్యాన్ని కలిగి ఉంటూ ఐక్యరాజ్య సమితిలో సభ్యదేశం. 50 దేశాల్లో తన రాయబారులను నియమించుకొని సాగిన స్వతంత్ర రాజ్యం. 17 సెప్టెంబర్ 1948లో పోలీస్ యాక్షన్ అనే పేరుతో సైనికచర్య ద్వారా ఇండియన్ యూనియన్ హోం మంత్రి సర్దార్ వల్లభాయ్ పటేల్ హైదరాబాద్ రాజ్యాన్ని ఇండియన్ యూనియన్లో విలీనం చేశారు. 13 సెప్టెంబర్, 1948న హైదరాబాద్ రాజ్యంలోకి ఇండియన్ యూనియన్ సైన్యాలు ప్రవేశించాయి. 17 సెప్టెంబర్, 1948న నిజాం రాజు లొంగిపోయినట్టు ప్రకటించడం, ఇండియన్ యూనియన్లో విలీనమైనట్టు సర్దార్ వల్లభాయ్ పటేల్ ప్రకటించడం, ఒప్పందాలు కుదుర్చుకోవడం జరిగింది. అయితే ఈ చారిత్రక, సామాజిక పరిణామాలను సంక్షుభిత సమాజాన్ని, మానసిక సంఘర్షణను కథల రూపంలో నిక్షిప్తం చేసిన వారు చాలా తక్కువమంది కనిపిస్తారు. అయితే ఈ సామాజిక పరిణామాలకు సాహిత్య రూపం ఇచ్చి, సామాజిక, చరిత్ర రచన చేసిన కథకులు నెల్లూరి కేశవస్వామి. ఒక్కమాటలో చెప్పాలంటే వీరి చార్మినార్ కథలు హైదరాబాద్ రాజ్యం చరిత్రను, సంస్కృతిని, మానవ సంబంధాలను, ముస్లింల జీవితాలను అపూర్వంగా చిత్రించిన డాక్యుమెంటరీ చిత్రాలు.

నెల్లూరి కేశవస్వామి చాలా కథలు రాశారు. తొలి సంపుటి ‘పసిడి బొమ్మ’ ఆగస్టు 1969లో వెలువడింది. తెలంగాణలో సాధన సమితి సాధించిన సాహిత్య కృషికి శ్రీ కేశవస్వామి మూలస్తంభాలలో ఒకరు. కథా గమనం, నాటక ప్రదర్శన రక్తికట్టేలా కలం మలచడంలో కేశవస్వామి తనకు తానే సాటి అని నిర్భయంగా చెప్పవచ్చు. ఈ కథల సంపుటిలో ‘పసిడి బొమ్మ’, ‘అలవాటు’, ‘అభిమానం’ ‘పాలపొంగు’, ‘పరీక్ష, ‘అక్కయ్యపెళ్లి’ కథలున్నాయి. పరిసర సమాజ వాతావరణం క్షుణ్ణంగా పరిశీలించి మానసిక అంతర్గత భావాలు తరచి చూసిన వివిధ దృక్కోణాల్లో ఈ కథలు ప్రస్ఫుటమవుతున్నాయి. కథల కంటే కొన్ని గల్ఫికలు మరపురాని వ్యంగ్యం, హాస్యం, చమత్కారం సమ్మిళితమై అలరారుతున్నాయి.
‘పసిడిబొమ్మ’ కథలో నిరుద్యోగం మగవాళ్లను కేవలం నిరుద్యోగులుగా మిగిల్చితే మహిళలను వేశ్యగా మారాల్సిన అనివార్యతను ఎలా ముందుకు తెచ్చిందో అందుకు వారిలోని అశక్తత, పిరికితనాలు ఎలా కారణమో వివరిస్తుంది.
కార్మికరవ్గ చైతన్యం ఎక్కడ ఉన్నా ఆ చైతన్యం పరిమళిస్తూనే ఉంటుంది. అది వ్యక్తిత్వంలో, జీవితంలో ఒక ‘అలవాటు’గా మారుతుంది. ఈ కథలో ఇద్దరు మిత్రులు, కాలక్రమంలో చెరోదారి పడతారు. ఒకరు కార్మిక నాయకుడుగా, మరొకరు వారినదుపు చేసే యాజమాన్యంలో భాగంగా మారతారు. ‘అలవాటు’ కథ కార్మికవర్గ పేదల పక్షపాతం జీవితంలో ఒక వ్యక్తిత్వంగా, అలవాటుగా మార్చుకున్న కార్యకర్తల గురించి రాసిన మంచి కథ.
‘అభిమానం’ కథలో అటరానితనం తరతరాలుగా దళితుల్లో సృష్టించిన అభద్రతను, వ్యక్తిత్వ హత్యాకాండను ఆవిష్కరించింది. వెంకట్రావు దళితుడు చిన్న ఉద్యోగం చేస్తూ పెద్ద ఉద్యోగం కోసం ఎదురు చూస్తుంటాడు. తాను దళితుడని ఎవరికీ తెలియకూడదని తెలిస్తే అవమానిస్తారని, చిన్నచూపు చూస్తారని సంకోచిస్తూ లోలోన బాధపడుతుంటాడు. కొన్నాళ్లకు హరిజనుల కోసం ప్రత్యేకించబడిన ఒక పోస్టు ప్రకటన చూసి అతని గుండెలు తీవ్రంగా కొట్టు కోసాగాయి. ఆ ప్రకటన ‘రండి, ఈ ఆఫీసర్ పదవి స్వీకరించడి’ అని ఆహ్వానిస్తున్నట్టుగా తోచింది. కానీ తాను దళితుడనని చిన్నప్పుడు హేళన చేసిన అవమానాలు, అనుభవాలు గుర్తుకు వచ్చి స్నేహితులంటేనే హడలెత్తిపోయేది వెంకట్రావుకు. ఇలా ఎన్నో అంశాల్ని, అప్పుడప్పుడే ఎదుగుతున్న క్రమంలో సామాజిక పరిణామాలను, మనస్తత్వాన్ని చిత్రించిన చక్కని కథ ఇది.
ప్రభుత్వ ఉద్యోగం ఒక ధ్యానం లాగా ఎలా ఉంటుందో ఆ క్రమాన్ని ప్రజ, ఉద్యోగి, మంత్రి కథలో కాస్త వ్యంగ్యంగా చిత్రించారు కేశవస్వామి. మరో కథ ‘పాలపొంగు’ కథ స్వాతంత్య్రానికి పూర్వం 1946లో ‘భారతి’లో ప్రచురించబడింది. స్వాతంత్య్ర పూర్వ జీవితాలను, పరిణామాలను ఈ కథ ప్రతిఫలించింది. మరో కథ ‘అక్కయ్య పెళ్లి’ కథ ఉత్తర ప్రత్యుత్తరాల రూపంలో శైలి, శిల్పంలో రాయబడింది. ‘అతిథి’ కథలో పట్నంవాసులు చుట్టాల పేరిట, మిత్రుల పేరిట వచ్చే వారి భారాన్ని మోయలేని స్థితి వల్ల వారిని ఎలా వదిలించుకోవాలో చేసే రకరకాల ఉపాయాలను చక్కగా చిత్రించారు.
కథకులు కేశవస్వామి అనగానే గుర్తుకొచ్చేది ‘చార్మినార్’ కథల సంపుటి. ఇందులో విముక్తి, కన్నెరికం, రూహిపా, షరీఫా, ప్రతీకారం, అదృష్టం, యుగాంతం, వంశాకురం, కేవలం మనుషులం, భరోసా, ఆఖరి కానుక అనే శీర్షికలతో 11 కథలున్నాయి. 1981లో మొదటి ముద్రణ వెలువడింది. జీవితాన్ని, సమాజాన్ని మనుషులను పలు కోణాల్లో పరిశీలించి, విశ్లేషించిన ఈ కథలను ఆనాటి ప్రముఖ తెలంగాణ కథకుల్లో ఒకరైన డి. రామలింగం ‘జలతారు మేలిముసుగు’ పేరుతో రాసిన ముందుమాటలో ఇలా అంటారు.
‘చార్మినార్’ అనే పేరును బట్టే ఈ కథల విశిష్టత వ్యక్తమవుతోంది. గోల్కోండ రాజ్యాన్ని పరిపాలించిన మహమ్మద్ కులీ కుతుబ్షా క్రీ.శ.1591లో ఆ కట్టడం తదాదిగా నడిచన చరిత్రకు,పెంపొందిన సంస్క•తికి, విలసిల్లిన నాగరికతకు సాక్షిగా నిలిచి ఉన్నది. సహనానికి, సభ్యతకు పేరుపడ్డ గోల్కొండ నవాబుల తరువాత, ఈ ప్రాంతం మొఘల్ చక్రవర్తుల అధీనంలో, మొఘల్ సామ్రాజ్య క్షీణదశలో అసఫ్జాహీ వంశీయుల ఏలుబడి క్రిందికి వచ్చి ఎన్నెన్నో అనుభవాలు పొంది, 1948లో భారత యూనియన్లో విలీనమైంది. ఈ అనుభవాలన్నింటి మూలంగా ఈ ప్రాంతం పాతను కొంతమరిచి, ఏవేవో కొత్తవి తెచ్చుకుని ఒకానొక జీవన విధానాన్ని అలవరుచుకొని, దానికి రంగులు, రుచులు, వాసనలు చేర్చుకుని ఒకానొక సంస్కృతిని రూపొందించు కున్నది. అది పాలకుల సంస్కృతి, ప్రాభవము, ప్రాబల్యము గల వారి జీవన విధానం. అది నిస్సందేహంగా ప్యూడల్ సంస్కృతి, కొందరు దానిని ఆప్యాయంగా ‘హైదరాబాదు సంస్కృతి’ అని నేటికీ వ్యవహరిస్తున్నారు. ఆ సంస్కృతికి వారసులైన వారి జీవితాలలోని మంచిచెడ్డలకు సాహిత్య రూపమే ‘చార్మీనార్’ అని నామకరణం చేయబడ్డ ఈ కథా సంపుటి.
కేశవస్వామి సన్నిహిత మిత్రుల్లో ఒకరు, కథారచయిత గూడూరు సీతారాం నేషనల్ బుక్ ట్రస్ట్ కోసం నెల్లూరి కేశవస్వామి ఉత్తమ కథలను సంకలనం చేశారు. ఆయన కేశవస్వామి కథల్లో నవాబులు, దేవిడీలు, మహబూబ్ కి మెహిందీ, కోఠాలు, దివాన్ ఖానాలు, జనాబా ఖానాలు, బేగం సాహెబాలు, దుల్హన్ పాషా, పాన్ఆన్, పరాటా కీమా, దాల్చా, నమాజులు, పరదాల వెనుక జీవితంలోని సంస్కృతి, సంఘటనలు ఎన్నో ఒక్కచోట రాశిపోసినట్లు కనిపిస్తాయని అంటారు.
విశిష్టమైన వస్తు, శిల్ప నైపుణ్యంతో మహోన్నతంగా రాయబడిన నెల్లూరి కేశవస్వామి కథలన్నీ గోల్కండ గనుల్లో లభించిన ప్రపంచ ప్రఖ్యాతి గాంచిన కోహినూర్, జాకోబ్ వజ్రాల వంటివి. హైదరాబాద్ ‘గంగా జమునా తహజీబ్’కు నిదర్శనాలుగా నిలుస్తాయి. ఒక యుగపు సామాజిక చరిత్రకు అద్దంపడతాయి.
(తెలంగాణ ప్రభుత్వం భాషా సాంస్కృతిక శాఖ ప్రచురించిన ‘తెలంగాణ తేజోమూర్తులు’ నుంచి)
-డా।। పత్తిపాక మోహన్
0091 99662 2954